Тоғызқұмалақ ойыны – тарихы кең етек жайған дәстүрлі өнеріміздің бірі. Ғалымдардың зерттеулері бойынша төрт мың жылдық ғұмыры бар спорт түрі әуел баста қойшылардың ермегі болған көрінеді. Малшылар тақта ретінде жерді қазып, арнайы шұңқырлар жасаған. Одан кейін қойдың құмалағын кептіріп, жүз алпыс екі ойын тасын жасап шыққан. Аңыз әңгімелерге желісімен айтатын болсақ, тоғызқұмалақ шопандар үшін таптырмас ермек болыпты.
Спорттың бұл түрі әлемнің түрлі мемлекеттерінде насихатталып жатыр. Елімізге көршілес Қырғызстан мемлекетінде бұл ойын түрі мектептерде олимпиада ретінде өткізіледі екен. Бауырлас Қарақалпақстанда кітап шығуда. Алыс-жақын шетелдік аймақтарда тоғызқұмалақ үйірмесі ашылып, сайыс өткізілуде. Өзге аумақтарда ережесі мен құрылымы ұқсас келетін сайыс түрлері де танымалдыққа ие. Мәселен, Уганда елінің омвесо атты ұлттық ойыны бар. Оның тоғызқұмалақтан айырмашылығы, отау саны көп, құмалақ саны аз. Бұл ойынды угандалықтар әлемдік интелектуалдық бәсеке ретінде Америка, Англия елдерінде жыл сайын ұйымдастырады.
Еліміз тәуелсіз алған жылдардан бері қарай ұлттық ойынның осы түрімен белсене айналысуда. Қазіргі таңда республикада көлемінде жеке қауымдастықтар бой көтерді. Облыс орталықтарында тоғызқұмалақ үйренемін деушілерге үйірмелер ашылды. Осы ойынның ұйытқысы болатын танымал азаматтар да жеткілікті. Әзіл-сықақ сайысында халықтың езуін құлағына дейін жеткізіп күлдірген, ұлттық ойынның мағынасын астарлап сатиралық жолмен түсіндірген өнерлі адамдар да болды.
Сыр елінен сүйінші сұрайтын керемет жаңалық бар. Өңіріміз тоғызқұмалақтан ел үздігі атанды. 2022 жылдың қорытындысымен Қызылорда облысы ұлттық спортымыз тоғызқұмалақтан ел ішінде бірінші орында. Үш жыл қатарынан аймағымыз биік тұғырдан түспей келеді. Былтырғы жыл қорытындысы бойынша Қызылорда тоғызқұмалақшылары Қазақстан Республика біріншілігінде 21 алтын, 11 күміс және 14 қола медаль алса, Әлем, Азия кубоктары мен чемпионаттарынан 3 алтын, 6 күміс, 3 қола жүлде иеленді. Облыста мыңға жуық спортшы ұлттық ойынның осы түрімен кәсіби айналысады, 25-тен аса майталман Ұлттық құрама сапында өнер көрсетіп, ел мәртебесін асқақтатуда.
Көпшіліктің қалауы бойынша алдағы кезде дәстүрлі спортымыз төрт жыл сайын өткізілетін жаздық олимпиада ойындарына енгізілу қажет. Себебі ойдың жүйрік болуы мен ақыл-парасаты астасып жатса, халыққа одан артық қызық ретінде тамашалайтын дүние болмас. Тапқырлық таныта білсең, жеңіске жетудің ұтымды жолын таба аласың. Біздің де тілек осы, дәстүрлі ойынның қаймағын бұзбай, келесі ұрпаққа аманат ету. Тамыры тереңге жайылып, әлем жұртшылығымен бірге тамашалай отырып, баға беру.
Нұрдәурен Жәрдемхан
