Балаға білімнің биігінен көріну керектігін жетесіне жеткізіп айтуда жан салмайтынымыз рас. Жарқын болашақтың шырақшысы болғысы келген жасөспірім білімнен жырақ кеткісі жоқ. Сондықтан күндіз-түні күлкіні қойып, инемен құдық қазғандай еңбекпен оқуға кірісіп, ізденуде ізі қаларлық қарекет етуге тырысады. Қайткенмен де, қараңғылықтың құрсауында қалғысы келетін ешкім жоқ. Мектеп табалдырығын аттаған кішкентай ғана бүлдіршін «бес» деген бағаға қуанып, жетістігі үшін жер жаһанға жар салуға дайын тұрады. Неге дейсіз бе? Өйткені бала жүрегі ата-ананың үкілеген үмітін ақтауда тамшыдай болса тер төккеніне риза болады. Үздікке үлесі болған соң зияткерлік мектептеріне тапсыруға тәуекел етеді. Білім бәйгесінде бағы жанып, бәсекеде бабы шабу үшін тынымсыз дайындалып, қажет пәндерге тыңғылықты ден қояды. Дегенмен, білімге келгенде басын көтерген жас буынның еңсесін езу қаншалықты дұрыс? Сапалы білімді тірек еткен саналы оқушының сағын сындыру санаға сыйымсыз емес пе? Ақылымызды айран, ойымызды ойран еткен бұл мәселе сансыратып жіберді тіпті.
Әңгіменің ауаны Назарбаев зияткерлік мектептерінде орын алған жағдайға қатысты. Аталған оқу орнына түсу әр баланың арманы. Себебі, мұнда берілген білім баянды болатынына һәм баланың жан-жақты дамуына, ғылыммен айналысуына жағдай жасалған. Өрелі өрендер де өзіне сенім артып, тест тапсыруда тиянақтылық танытатыны содан. Өйткені, зерек және зерделі болу – аталған озық мектептің басты талабы. Десе де, биыл талапқа сай келсе де тауы шағылған, ыждағатты дайындалғанымен ұнжырғасы түскен балалар жиі кездесті.
Иә, Назарбаев зияткерлік мектебі барлық баланы топтастарып, бәрін бірдей оқуға қабылдай алмайды. Орын саны шектеулі екенін бәрі біледі. Сондықтан құралған сұрақтар аясында тест тапсыруға тура келеді. Соның нәтижесі бойынша, жинаған балының көрсеткіші жоғары болғанда ғана «Өркен» мемлекеттік грантын иемденеді. Бірақ, соңғы уақытта білімге біртабан жақын балаларды өзектен тебу қалыпты жағдайға айналған сыңайлы. Ол ата-аналардың наразылығы мен шағымдарынан анық аңғарылады. Сынақтан сүрінбей өткенімен, грантқа түсе алмай көзіне жас алғандар көп. Яғни, жылдан-жылға орыс тобына бөлінетін гранттар саны артып келеді екен. Оның үстіне, тест тапсырғандардың басым бөлігі қазақ тобы. Соған қарамастан орыс тобына грантты көбейтіп, қарап отыру қаншалықты әділетті? Білімділердің жолын байлап, неге түртпектейді? Жә, мұны білім бәсекесі делік. Қай кезде де бақталастықтың бәсі жоғары болатынын білеміз. Оның үстіне бір грантқа бірнеше үміткер болуы заңдылық деп ақтап көрелік. Дей тұрғанмен, орыс тобында грант санын көбейту көкейде көп сауалды тудыруда. Ата-аналардың ашынатын жөні бар. Мемлекеттік тілді кемсітіп, білімімен топ жаратын білімпаздарды көзге ілмеу көңілдегі сәуленің көбеңсуіне әсер етеді. Сонда «Жаңа Қазақстанның» сиқы осы болғаны ма? Білімнің бет-бейнесіне сызат түскесін, мемлекеттік тіл деңгейі төмендегесін, қарым-қабілетті көрмейтін көрсоқыр көбейгесін басқасын қайда қоямыз? Сан түрлі сынақпен өмір күресінің бітпейтіні белгілі. Бұл тығырықтан шыққан балалар түңілмеуге тиіс. Оқуын мектебінде қайта жалғастыра алады. Дегенмен, әділеттің әмірі жүрмегенін көзбен көрген баланың көкірегінде шер, көмейіне өксік тығылатынын ұмытпаған жөн.
Ата-аналардың айтуынша, бұрындары қазақ топтарына берілетін гранттар саны көп болған, тек кейінгі уақытта тосын өзгерістер көпті таңқалдырғаны, толғандырғаны жасырын емес. «Биылғы 2022 жылы қазақ тобына 100 грант қана берілді, оған 1483 бала үміттенді. Орыс тобына 100 грант арналды, оларда 695 бала ғана тапсырды. Бұл былтырғыдан аз. Қазақ тілінде орысшасына қарағанда 230 пайызға көп бала тапсырған. Онда неге қазақ емес, орыс тобына грантты көбейтеді? Қазақ тобында 1 орынға 15 баладан таласады, орыс тобында 7-ге де жетпейді. Биліктің мұнысы не дискриминация? Неге өз жерінде отырған дарынды қазақ балаларына бірдей мүмкіндік бермейді?» деп Алматы қаласының ата-аналары енгізілген өзгерістің өкпелеткенін жеткізді. Расында, ала тайдай бүлініп, бүйректен сирақ шығарып, бөлініп, орыс деп шеттетіп отырғанымыз жоқ. Дегенмен, оқуға ниетті озаттардың саны орыс тобынан басым болған соң аяқтан шалу дұрыс емес. «Әділетті Қазақстан» деп тамақ жыртып айғайлаймыз-ау, бірақ оның жұрнағы көрінбеген соң бас шайқайсың, әрине. ҚР Оқу-ағарту министрлігі аталған мектепте болған дауға түсініктеме берді. «Біз көпшіліктің жағдайды түсінбейтінін және Назарбаев зияткерлік мектептері министрлікке бағынысты деп санайтынын көріп отырмыз. Осы орайда «Назарбаев зияткерлік мектебі» ДББҰ-ның толық дербестігін қамтамасыз ететін арнайы заң бар екенін еске салғымыз келеді. Яғни, НЗМ мектептері Оқу-ағарту министрлігіне бағынбайды. Сәйкесінше, тілдер бөлінісінде квота бөлу, сыныптарды жабдықтау, жаңа мектептер ашу мәселелерін министрлік емес, Қамқоршылық кеңесі шешеді. Түсіндіретін бір ғана мәселе бар. Дәлірек айтқанда, министр гранттарды тағайындау жөніндегі комиссияның төрағасы, алайда оның сыныптарға қабылдау, сыныптарды жинақтау, және оны ашу саясатын анықтауға құқығы жоқ. Сондықтан төраға қызметі қайта қаралады. Негізгі шешімдерді қабылдайтын адамдар конкурс комиссиясына төрағалық етуі керек» деді ҚР Оқу-ағарту министрлігінің Мектепке дейінгі және орта білім комитеті бас сарапшысы Ерлан Маяемиров. Дау мен шу тек Алматыда ғана емес, Нұр-Сұлтанда да орын алған. Ендігі ата-аналардың тілегі біреу. Базынасын басшылыққа жеткізген ата-аналар мемлекеттік тілдегі «Өркен» гранттарының санын арттыру керектігін айтып отыр. Сәйкесінше, грантты көбейту мәселесі бойынша министрлік шағымдардың қарауға алынғанын хабарлады. Көлдей төгілген көз жасқа кімдер жауапты? Өзекті өртеген өкініштің орны тола ма енді? «Балалар жылы» деп бақытты шағы үшін қолдан келгенін жасауға серт берген басшылық сөзінде тұра ала ма? Балаға қиянат емес қолдау мен қамқорлық қажет екенін есте сақтайықшы. Сайып келгенде, санақ та жаңарып, халықтың саны көбеюде. Әсіресе, балалардың үлесі өте көп. Сондықтан, ел мерейін үстем ететін балалардың сапалы білімнен құр қалмағаны ләзім. Кейін бәрі шетел жағалап, оқуға кеткенде сан соғып өкінбетіндей болған жөн.
Болған дау-дамайдан соң өңіріміздегі жағдай жөнінде білуге бекіндік. Облыста мұндай шу орын алмаған. «Қызылорда облысы бойынша іріктеу конкурсына құжат тапсырған үміткерлердің саны – 1354, соның ішінде қазақ тіліндегі сыныпқа тапсырғандар – 1122, ал орыс тіліндегі сыныптарға – 232. Қатысушылардың 20,5%-ын аудан оқушылары құрайды» деді Қызылорда қаласындағы Назарбаев зияткерлік мектебінің баспасөз хатшысы Елена Рыбина. Оқушылар тестілеудің бірінші күнінде жаратылыстану-математикалық бағыттағы пәндерді меңгеру қабілеттілігін анықтау бойынша тесттен өткен. Яғни, үміткерлердің «Математика», «Сандық сипаттамалар» және «Жаратылыстану» бөлімдері бойынша білімдері сараланған. Ал, тестілеудің екінші күнінде тілдік тест тапсырылған. Бұл емтихан үміткерлердің қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі білімдері анықтауға арналады. Е.Рыбинаның айтуынша, өткізілген кешенді тестілеу нәтижелері бойынша «Математика» бөлімі бойынша 35% (140 балл) және одан жоғары балл жинаған, «Сандық сипаттамалар» бөлімі бойынша 40% (120 балл) және одан жоғары балл жинаған үміткерлер «Өркен» білім беру грнатын тағайындау жөніндегі республикалық комиссия қарауына жіберілген. Республикалық комиссия отырысының қорытындысы бойынша Қызылордада 120 үміткер аталған грант иегері атанған. 96 орын қазақ сыныбына, 24 орын сыныбына бөлініпті. Иә, қаламызда жаға ұстатарлық жағдай болмағанымен, наразы топтар табылмағанымен түсінбеушілік те жоқ емес. «Бізде басқа қалалардағыдай шу болып жатқан жоқ. Барлығы жақсы өтті. Дегенмен, менің балам 800-ге жақын балл жинаса да, одан төмен көрсеткіштегілер резервте тұрды. Тек осы жағын түсіне алмадық. Бәлкім, математикалық бағыт бойынша жинаған баллға басымдық берген шығар» деп ата-ана өз пікірін білдірді. Не де болса кіл мықтылар күресінде білгір жастың жеңіске жеткені жарасымды.
Әлеуметтік желіде тараған бейнежазбалар әлдекімді тыс қалдырған емес. Бәрінің назарында Назарбаев зияткерлік мектептері болып тұр. Қайткенмен де баланың жанарынан сырғып түскен жас жүректерді қозғамай қоймады. Көптің кеудесін кернеген ыза да осы көріністен туындады ғой. Расында да болашағына бағдар жасаған жастың арманы алдамағанымен, әділетсіздік алдын орап кеткен соң бала жаны қалай қиналмасын?! Өз елінде оқуға түсе алмағаннан асқан сорақылық жоқ шығар. Білімі жетпесе бірсәрі. Бірақ, ақылы асып, таланты тасып тұрған баланың болашағына балта шабу қошеметтер іс емес екені айдан анық. Сондықтан ата-ананың ашынған үнін еститін құлақ, баланың үзілген үмітін көретін көз болса бәрі қалпына қайта келер.
Замира АХМЕТ
