мектеп формасының нормасы
Сұр көйлек, ақ фартукпен,
Келушi едi қыздар сәнiңiз.
Ақ көйлек, қызыл галстук,
Жарасушы едiк бәрiмiз,- деген өлеңнің әрі де сәні де, жағымдылығы мен жарасымдылығы бар, иә. Ал, қазіргі оқушылар қалай әндетіп жүр. Естісеңіз, жүрегің ауырады.
Пейілге қараған қазақ киімге аса мән берген емес еді. Заман киімге қарап қарсы алып, сөзіне қарап шығарып салатын кезеңге жетті. Иә, бүтін болмысың толықтай үйлесім тауып тұрса ғана үстіңде стильді киім болса, сенен асқан мінсіз жан жоқтай көрінеді. Әйткенмен, ақыл құр шүберекпен өлшенбейді ғой. Дегенмен де буыны қатпаған балаларға, оқушыларға мектеп формасы, шаш, тырнақ және хиджаб мәселесі мұң болып келе жатырғаны жасырын емес.
Санадағы мың сұраққа жауап іздеп көрдік. Мектеп формасы мен оқушы стилі, мектеп формасының түсі мен белдемшенің ұзындығы қандай болуы керек? Мектепте шаш пен тырнақ бояуға, мұрын тесуге бола ма? Оқушының стиліне қатысты қандай шектеу барын заңгер Нұра Өтебаева айтып берген еді.
Әуелі «Мектеп формасының түсі қандай болуы керек?» дегенге тоқталайық. Қазақстанда бірыңғай міндетті мектеп формасы жоқ, құзырлы министрлік мектеп формасы классикалық үлгіде болуын міндеттейді. Бұл туралы «Орта білім беру ұйымдары үшін міндетті мектеп формасына қойылатын талаптарды бекіту туралы» ҚР Білім және ғылым министрінің 2016 жылғы 14 қаңтардағы №26 бұйрығында жазылған екен.
— Негізі ірі қалаларда мектеп формасы қою көк түсті болуы керек. Оқушылар жиі мектеп ауыстыратындықтан, жаңа мектеп формасын сатып ала бермеу үшін жалпыға бірдей қою көк түсті форма міндеттеледі. Заң бойынша мектеп формасын таңдағанда саны үштен аспайтын түсті араластыруға болады. Сұр, қара, көк түсті мектеп формасы да кездеседі. Мектеп формасының түсі қалыпты және ашық емес түстерден таңдалады,- дейді заңгер.
Білім үйінде білгенін киіп, «бүлінгеннен бүлдіргі» алатын жастар да кезігеді. Ал, тәртіп болса, таразының басы тең ұсталып, бірізділік болар еді. Осы тұста «Белдемшенің ұзындығын кім қадағалайды?» деген сауалдың туындары хақ.
Заңда мектепке киетін белдемшенің нақты ұзындығы, тізеден жоғары не төмен болу керек екені туралы жазылмаған. Заңгердің айтуынша, белдемшенің ұзындығы мен фасонын әр мектеп өзі бекітеді.
— «Орта білім беру ұйымдары үшін міндетті мектеп формасына қойылатын талаптарды бекіту туралы» бұйрықтың 19-тармағына сәйкес, мектеп формасының түсін, фасонын, белдемшенің ұзындығын орта білім беру ұйымы мен қоғамдық кеңес айқындайды және мектептегі жалпы ата-аналар жиналысының хаттамасында бекітіледі,- дейді Нұра Өтебаева. Ал, шалбардың ұзындығы тобықты жауып тұруы керек екенін астын сызып тұрып айтып өткен жөн.
Заңгер «Ұлдар белдемше кие ала ма?» деген сұрақтың да тегін ағытты. Бұйрық бойынша мектеп формасы білім алушылардың жас ерекшелігіне қарай енгізіледі және күнделікті, мерекелік және спорттық болып бөлінеді.
— 2021 жылы Назарбаев зияткерлік мектебі оқушысының белдемше кигенінен кейін қоғамның қысымға ұшырағаны туралы ақпараттан кейін осы сұрақ жиі талқыланды. Бұйрықтың 8-11-тармақтарында ұлдар мен қыздардың мектеп формасы туралы жазылған. Бұл тармақтарда ұлдардың мектеп формасында белдемше көрсетілмеген. Сондықтан заң бойынша мектепке ер балалардың белдемше киюіне рұқсат берілмейді. Ал, қыздар шалбар киюге құқылы,- дейді заңгер.
Өздеріңіз білетіндей, ұлдардың мектеп формасы: пиджак, жилет, шалбар, мерекелік жейде, күнделікті жейделер ғана. Қыздардың мектеп формасы: пиджак, жилет, юбка, шалбар, классикалық жейде болып кете береді.
Айта кетейік, мектептің ішкі жарғысына сәйкес, мектеп әкімшілігі форма сақтамаған оқушыға ескерту жасауға құқылы. Ескерту жасағанда оқушының жеке басына, қадір-қасиетіне қол сұғылмауын қадағалауы керек. Мектеп формасын сақтамағаны үшін оқушыны мектепке, сабаққа кіргізбей қоюға, үйіне қайтарып жіберуге немесе денсаулығына нұқсан келетін жаза қолдануға тыйым салынатынын қаперден шығармағаныңыз абзал.
— Қазақстан Конституциясының 17-бабында адамның қадір-қасиетіне қол сұғуға болмайды және ешкімді азаптауға, зорлық-зомбылық жасауға, жәбір көрсетуге не қадір-қасиетін таптайтындай жазалауға болмайтыны жазылған.
Мектеп әкімшілігі сабақ уақытында оқушының қауіпсіздігіне жауапты. Сондықтан оны класстан шығарып жіберуге, мектептен қууға ешкімнің құқығы жоқ. Сабақтан кейін алып қалу да оқушының еркіндігін шектеуге жатады. Мектеп формасын сақтамаған оқушымен класс жетекшісі, мектеп әкімшілігі сөйлесіп, оқушыға және ата-анасына ескерту жасай алады,- дейді заңгер. Бұл бір.
Екінші, «шаш пен тырнақ өсіріп, оны бояуға бола ма?» деген сұрақ қыздардың арасында қызу талқыланатыны әмбеген аян. «Заңда мектеп оқушысына шаш, тырнақ бояуға, мұрын тесуге болмайды деп көрсетілмеген. Мұның бәрі мектептің ішкі жарғысына байланысты»,- дейді Н.Өтебаева.
Бұйрықтың 19-тармағына сәйкес, оқушы мектеп жарғысына сай киінуге, жарғыда жазылған ережелерге бағынуға міндетті. Мектеп жарғысын жасауға ата-аналар да қатысады, сол себепті оқушылар ұсынысын солар арқылы жеткізе алады. Оқушының мектеп формасына қатысты шешімге көңілі толмаса, баланың ата-анасы мектеп жарғысын өзгертуге ұсыныс білдіре алады. «Мектептің көбінде жасанды тырнақ, кірпік жапсыруға тыйым салынған. Бұл ең әуелі оқушылардың гигиеналық тазалығы үшін енгізілген ереже» дегенді алға тартады заңгер. Алайда мектепке боянып келді, маникюр жасады немесе шашын бояды деп оқушыны өзгелердің көзінше де, жеке де балағаттауға, оны жазалауға болмайды.
Мектеп формасын аксессуармен үйлестіріп киюге ынтық оқушылар да бар. Бұйрық бойынша мектептің ерекшелік белгісін пиджак, жилет немесе галстуктың жоғарғы бөлігіне тағуға болады. Жарақаттайтын фурнитурасы бар киім мен аксессуарлар қолдануға тыйым салынады. Бұл мәселе тағы да мектептің ішкі жарғысына сай реттеледі. Әр мектептің заңдылығы басқа болуы мүмкін.
Тағы бір қылыштың жүзіндей өткір мәселе. Мектепте хиджаб киюге, орамал тағуға немесе басқа да діни элементтерді қолдануға министрлік бұйрығында тыйым салынған. «Мектеп формасына түрлі діни конфессияға қатысты киім элементтерін қосуға болмайды»,- делінген бұйрықтың 13-тармағында. «Оқушы мектепке білім алуға келеді. Ол өзін қандай да бір діни, саяси топтың өкілі ретінде көрсетпеуі керек. Балалар арасында ерекше белгісіне қарап келеке ету, мазақтау, буллинг болуы мүмкін»,- дейді заңгер. Қызылорда облысында 3-4 оқушының хиджаб киетінін білдік. Ол оқушылармен түсіндірме жұмыстары жүргізілуде екен.
Мектеп формасына қойылатын талаптар климаттық жағдай, сабақ өтетін орын және оқу ғимаратындағы температуралық режимге байланысты қойылады. Ұлдар қыста трикотаж жилет, водолазка, ал қыздар қысқы уақытта трикотаж жилет, сарафан, водолазка кие алады. Мектеп формасына жартылай жүн және мақта, төзімді, антибактериалды, антимикробты және антистатикалы қасиеттері бар маталар қолданылады.
Бірыңғай міндетті мектеп формасын сақтауды талап ету білім берудің зайырлы сипатын іске асыруға және орта білім беру ұйымдары білім алушыларының арасында әлеуметтік, мүліктік және басқа да өзгешелік белгілерін жоюға бағытталған.
Адам көркі шүберек екеніне шүбә жоқ. Әйткенмен, тәртіпке бағынғанның құл болмайтынын санасы құлдыққа түскен жандарға ұғындыру қиынға түсуі мүмкін. Мектеп білім үйі екенін қаперден шығармай, сән алаңына емес, білім ғаламына бара жатқаныңызды ойлаңыз, ойлы оқушы!
Айдар ӘДІЛЖАНҰЛЫ
