«ХХІ ғасыр – мәдениеттің, ғылым мен ақыл-ой бәсекесінің ғасыры болмақ» деген даналық сөз осы кезеңге дәл келгендей.
Елдік те ерлік сияқты сын сағатта танылады. Әр ұлттың өз зиялылары болады. Олар осындай сын сағатта өздерінің қиядағыны шалатын көрегендігінен қиыннан жол тауып нұсқайды. Зиялылар – қай заманда да өмірдің сан сәттерде кездесетін сынын жеңетін, халқының болашағы жас ұрпақ тағдырын ойлай алатын, қиындықтан қиналмай өту жолдарын таба білетін жандар. Заман «сыны» айтып келмейді. Қазіргі жағдайда нағыз ғылымның сыналатын кезі туғандай.
Ізденіскке іңкәр жандарды үкімет те қолдауға әзір. Мемлекет басшысының қолдауымен, халыққа Жолдауында алға қойылған міндеттерін орындау нәтижесінде ғылым саласында соңғы жылдары түбегейлі өзгерістер болып жатыр. Соның біріншісі қаржыландыру көлемі екі есеге жуық артқан. Мәселен, отандық вакцина әзірленіп, 50-ден аса ірі бағдарламалық ғылыми жобалар іске асырылуда. Олардың нәтижесі халықтың әл-ауқатына оң әсерін тигізіп жатқанын да байқадық.
— «Ғылым туралы» заңға жылдар бойы шешілмей келген мәселелерді шешуге бағытталған өзгерістер енгізілді. Ғылыми ұйымдардың материалдық ахуалы күрт төмендеп кеткен болатын, сол бойынша қомақты шаралар қабылданып, заманауи зертханалар, басқа қондырғылар сатып алынды. Жалпы, еліміздің ғылыми қызметкерлерінің жағдайы жақсартылды. Қазіргі таңда жас ғалымдарымыздың саны 1 мың адамға өсті. Ғылым күні құтты болсын, әрдайым табыс және мерейлеріңіздің үстемдігін тілейміз,- деді ҚР БҒМ Ғылым комитетінің төрайымы Жанна Құрманғалиева.
Оның мәліметінше, елімізде ғылым саласында 22655 адам қызмет етеді. 1 млн. халқымызға 1172 ғалымнан келеді.
Өңірге оралайық. Қорқыт ата атындағы Қызылорда университеті ғалымдарының ғылыми зерттеу жұмыстары да өндіріске енгізілді. Аймақтағы ірі компаниялардың өндірістік проблемаларын шешуге бағытталған зерттеулер бойынша нақты нәтиже бар.
12 сәуір – ғылым саласы қызметкерлерінің күні қарсаңында университеттің Басқарма Төрағасы – Ректоры Бейбіткүл Кәрімова ғалымдардың зерттеу жұмыстары мен қолдау шаралары туралы Өңірлік коммуникациялар қызметінде өткен брифингте хабарлады. Ғылымды республикалық бюджеттен қаржыландыру соңғы екі жылда 2 есеге өскен. Егер бұрын гранттық қаржыландыру конкурсы 3 жылда 1 рет өткізілсе, 2021 жылы 6 конкурс ұйымдастырылған. Бұл өз кезегінде университет ғылыми жобаларын қаржыландыру деңгейінің елеулі түрде өсуіне әкелді. Айталық, ҚР БҒМ Ғылым комитетінің гранттық қаржыландыруы негізінде 2021 жылы 11 жоба орындалған. Бұл 2020 жылмен салыстырғанда 20%-ға артық екен.
Одан бөлек облыстық бюджеттен бөлінген қаражат негізінде жыл сайын археологиялық қазба жұмыстары жүргізілуде.
– Өткен жылы Германияның DFG гуманитарлық зерттеу қоры және Тюбинген университетімен бірлескен «Ұлы Жібек жолының солтүстік аймағындағы көшпенділер мемлекетінің қалыптасуы және урбанизациялануы: Ерте орта ғасырлардағы Жанкент қаласы (Арал теңізі аймағы, Қазақстан)» атты үш жылдық жобаны қорытындыладық. Нәтижесінде екі бірдей археологымыз биыл Тюбинген университетінде докторлық диссертацияларын қорғайды. Еуроодақтың гранттық «Көкжиек-2020» зерттеулер және инновациялар бағдарламасы бойынша «Инновациялық суда ерігіш фитоматериалдар — Альцгеймер және Паркинсон ауруларының алдын алу үшін ингибиторлар» атты 2021-2025 жылдарға есептелген жоба (жалпы құны 64,4 млн. теңге) жалғасуда. Оған алыс және жақын шетелдердің жетекші жоғары оқу орындары мен ғылыми орталықтарының ғалымдары тартылған,– деді Бейбіткүл Сәрсемханқызы.
Университетте жас ғалымдардың ізденістеріне де қолдау қарқынды. Өткен жылы университеттің жас ғалымдарына арнайы 4 грант (10 млн. теңге) тағайындалған. Биыл осы гранттар игерілген соң, жас ғалымдардың ғылыми зерттеулеріне арналған жаңа конкурс жарияланбақ.
2021 жылдың қорытындысы бойынша 8 оқытушы PһD докторлық диссертацияларын қорғады. Бейбіткүл Сәрсемханқызы университеттің бизнес өкілдерімен ынтымақтастығын дамыту басты назарда екенін атап өтті.
– Ғалымдарымыздың өңірдегі ірі компаниялардың өндірістік проблемаларын шешуге бағытталған ғылыми-зерттеу және тәжірибелік конструкторлық жұмыстары (НИОКР) ерекше маңызға ие. Осындай жобаларды қаржыландыруға «ПетроҚазақстан Құмкөл Ресорсиз» АҚ 10 млн. теңге, «ҚОР» Мұнай компаниясы» АҚ 0,675 млн. теңге бөлді. Жақын күндері ғалымдарымыздың жобаларын «ҚуатАмлонМұнай» БК» ЖШС, «Торғай Петролеум» АҚ компанияларына да таныстырмақпыз. Ғалымдарымыз әзірлеген «Күріш сабанынан целлюлоза алу технологиясын оңтайландыру» және «Антисептикалық өнімдер өндіру» жобаларын «НеоХимТех» ЖК, ал «Бақша дақылдарынан эксперименттік үлгілерді алу» жобасын «ЖасаАгро» ЖК коммерцияландырды. Университет «Ғылым қоры» АҚ-мен де инновациялық жобаларды коммерцияландыру бойынша тығыз әріптестік байланыс орнатқан. Инженерлік бейіндегі зертхана базасында ауыл шаруашылығы қалдықтарынан жасалатын тыңайтқыш-биочар өндірудің технологиясын коммерцияландыру үшін аймақтағы ірі компаниялармен жүйелі жұмыс жүргізудеміз,– деді Бейбіткүл Кәрімова.
Ел Президентінің Қазақстан халқына «Жаңа жағдайдағы Қазақстан: іс-қимыл кезеңі» атты Жолдауында әлемнің ғылыми орталықтарында жыл сайын 500 ғалымды тағылымдамадан өткізу міндеті қойылғаны белгілі. Университеттің 7 ғалымы қаңтар айында үш кезеңнен тұратын қатаң іріктеуден сәтті өтіп, АҚШ, Германия, Ресей Федерациясы, Белоруссия елдерінде 12 ай бойы тағылымдамадан өту мүмкіндігін жеңіп алды. Олардың ішінен 5 ғалымымыз бүгінде шетелдік ғылыми орталықтарда кәсіби құзыреттілігін дамытуда.
Өздеріңіз білетіндей, алмағайып әлемді жаңа белеске көтерген дамудың бүгінгі сатысы – ғылым мен ізденістің жетістігі. Оңтайландырылған өмір сүру қағидалары, тың технологиялық жаңалықтар, болжалып үлгермеген дамудың дара үдерістері, бәрі-бәрі – ғылымға негізделген ғұмырдың көрсеткіштері.
— Сыр өңірінің білім, ғылым саласы зор ізденісімен ерекшеленіп келеді. Жыл сайын аймағымыздың озық ойлы, ғылымға бейім, зияткер шәкірттері өңіріміздің жетекші ғалымдарының бағыттауымен халықаралық, республикалық ғылым бәсекелерінде мемлекеттің жүлде қорына бәйге салуда. Ағымдағы 2021-2022 оқу жылының өзінде 3 шәкірт халықаралық, 25 оқушы республикалық ғылыми жобалар байқауында жеңіс тұғырынан көрінді, 3 оқушы Қорқыт ата атындағы Қызылорда университетінің білім грантын иеленді. Халықаралық олимпиададан 5 оқушы қола медаль иегері атанып, 2 оқушыға Қазақ Британ техникалық университетінің білім гранты берілді. Президенттік олимпиада жеңімпазы атанған 2 оқушыға 4 ЖОО білім гранты ұсынылды. Сонымен қатар, біз ғылыми ортамен байланысты нығайту мақсатында жылдық кешенді жоспарды бекітіп, соған сәйкес ауқымды жұмыстарды атқарып келеміз. Бұның барлығын облысымыздың ғылыми әлеуетін күшейтуге сеп болатын әрекеттер деп білеміз,- деді Ақзира Қасымова.
Айта кетейік, өңір орталығында ғалымдар оқушылармен де кездесті. Серғали Толыбеков атындағы №3 IT мектеп-лицейінде «Ғылым мен білімнің үндестігі – бәсекеге қабілеттіліктің қайнар көзі» атты аймақ ғалымдарымен кездесу өтті. Кездесуге Қорқыт ата атындағы Қызылорда университетінің ректоры Бейбіткүл Кәрімова, проректор Дана Абдрашева, облыстық оқу орталығының директоры Сырым Асқаров, физика-математика ғылымдарының кандидаты, профессор Арыстан Тұяқбаев бастаған университет ғалымдары қатысты.
Қонақтар алдымен бағдарламалау мектебіндегі жаңашылдықтар, жарқын жобалар мен оқушылардың жетістіктерімен танысты. Сондай-ақ, Бейбіткүл Сәрсемханқызы мектеп телестудиясына келіп “Мектеп news” шығарылымына сұқбат беріп, оқушыларды ғылымға құштар болуға шақырды.
Бүгінде университет пен мектеп арасындағы меморандум аясында көптеген ортақ жобалар тиімді жүзеге асырылуда. Ғалымдар да мектеп мұғалімдерімен тығыз байланыста жұмыс істеп, жас ғалымдарды тәрбиелеуде үлес қосып келеді. Оқу орны қазір республикалық маңызды 11 ғылыми жобамен жұмыс жүргізуде. Осы орайда ғалымдар оқушыларға ғылыми жетістіктері мен жаңалықтары жайлы тоқталып өтті.
Жиында ҚР Ұлттық инженерлік академиясының академигі, химия ғылымдарының кандидаты Нұрбол Аппазов шетелдік ғалымдармен ортақ ғылыми жобасы туралы баяндады. Күріш қауызы мен сабанын өңдеу арқылы белсендірілген көмір алу, альцгеймер және паркинсон ауруларының алдын алуға арналған препарат дайындауға қатысты жобаның тиімділігін де түсіндірді. Академик оқушыларға мамандықты таңдауда қателеспей, зерттеп, зерделеуді, университет қабырғасына келіп, мағлұмат алуды, әрдайым бағыт, кеңес беруге әзір екенін жеткізді.
Өз кезегінде ғылыми жобалар конкурсы республикалық кезеңінің жүлдегері, Қорқыт ата атындағы университеттің грант иегері Ернұр Зинелов, математикадан халықаралық олимпиада жеңімпазы Тоғжан Абдрахманова жетістіктері жайлы айтып берді. Ғалымдармен бетпе-бет жүздесуден шәкірттер ғылым жолының ерекшелігін, жауапкершілігін ұғынып, ғылым әлемі туралы танымын кеңейтті.
Ұлт болашағы ғылымға көзқарасы ерекше әрі білімді жастардың қолында. Ендеше, сондай шәкіттерді тәрбиелеуде ұстаздың да орны ерек. Тамыры ащы, жемісі тәтті ғылым әлемінде қазақстандық шәкірттердің есімі аңыз болып, ғалымдардың есімі мен еңбегі асқақтай берсін.
Айдар САЙЛАУОВ
