Профориентация деген не және оның маңызы қандай? Елімізде қандай мамандар сұранысқа ие? Алдағы 10-15 жылда қандай салалар қарқынды дамиды? Мектеп бітіруші түлектер мамандық таңдауда неге мән беру керек? Бүгін осы сұрақтар бойынша сөз қаузайтын боламыз.
Мамандық таңдаудың оңай жұмыс еместігін, мамандықты темпераментке сай таңдау керектігін, тіпті, әлемдегі ең қауіпті мамандықтардың тізімі бар екенін де жастар жақсы ұғынады. Қазір мектеп түлектері ҰБТ сынағына дайындалып, оқу орны мен мамандықтарын қызу таңдау үстінде болар. Біздің бүгінгі әңгімеміз мамандық таңдауда ойланып жүрген түлектерге ғана емес, жұмысы бар маман иелеріне де қатысты.
Мамандық таңдау деген өзің айналысқың келетін жұмысты таңдау ғана емес, өзің араласқың келетін ортаны да таңдау. Қазақ «Адам екі түрлі жағдайда қателеспеу керек: бірі – жар таңдағанда, екіншісі – мамандық таңдағанда» деп бекер айтпаса керек. «Мамандық» сөзі латын сөзінен шыққан, «жұрт алдында сөйлеу, жариялау» дегенге саяды. Есте жоқ ескі заманда мамандықтың қазіргідей түр-түрі болмады. Әр адам барлық жұмыспен өзі ғана айналысатын. Дегенмен, әйелдер мен ерлерге деп бөлінетін жұмыстар болған. Ерлер аң аулап, үй тұрғызып, қару-жарақ жасаса, әйелдер жеуге жарамды өсімдіктерді жинап, тамақ пісірген, киім-кешек тігіп, бала тәрбиелеген.
Заман өзгерген сайын, адам да жетіліп, нарықтық қарым-қатынас пайда болды. Қоғам дамып, дүниеге түрлі жұмыстар, сәйкесінше, түрлі мамандықтар келді. Кез келген еңбек мамандық емес. Еңбектің мамандық деп аталуының өзіндік шарттары бар: бірі – маман атануыңыз үшін білім алып, қолыңызға сол саланың дипломын, куәлігін, аттестаты не сертификатын алуыңыз керек болса, екіншісі – еңбегіңізге сай төлемнің қажеттілігі.
Өз ісінің нағыз маманы атану екінің бірінің еншісіне бұйырмаған. Ол үшін ең алдымен мамандығыңызға деген махаббат керек. Мамандыққа деген махаббат пен карьерист болу екеуі біздіңше екі бөлек нәрсе. Махаббатпен істелген жұмыс қана нәтиже бермек. Екінші сөзбен айтқанда, мамандығыңыз сіздің сүйікті ісіңізге айналуы қажет. Бұл жағдайда адам жұмысқа ерекше құлшыныспен кірісіп, жұмысынан ләззат алады.
Өз жаныңызға жақын мамандықты іздеп табу да барынша күрделі жұмыс. Өз қалауыңызды білесіз, бірақ мамандығыңыздың қалай аталатынын білмейсіз. Мұндай жағдайда психолог-профконсультант (мектеп психологтары), мектеп мұғалімдері, оқу орындарының оқытушылары, ата-анаңыз, туған-туыстарыңыздың көмектеріне жүгінгеніңіз жөн. Дегенмен, Массагет.кз сайты ең алдымен жүрегіңіздің үнін тыңдауыңызға кеңес береді.
Қазір сауда-саттықтың жүріп тұрған заманы болғандықтан, көптеген мамандықтар осының төңірегінде деуге болады. Агенттер мен менеджер мамандықтары сұранысқа ие десек, артық айтпаймыз. Мысалы, коммерциялық агент, жарнамалық агент, туристік агент, финанстық менеджер, сауда-саттық менеджері, жоба менеджері, кеңсе менеджері т.б.
Әлемде өзі қаламайтын мамандық иесі болып жүрген қаншама адам бар, өз жұмысын жанымен сүйіп істейтін адамдардың да саны аз емес. Мамандық таңдаудан жаңылмай, өз өміріңіздің бір кірпішін дұрыс қалауыңызға тілектеспіз.
Профориентация немесе кәсіптік бағдар беру деген не?
Кәсіптік бағдар беру (профориентация) – қоғам тенденциясы мен қажетін ескеріп, оқушылар мен жастарға мамандық таңдауға көмектесу. Қазақстандағы мектеп оқушыларына кәсіптік бағдар берудің халықаралық қауымдастығы қамқоршылық кеңесінің төрағасы Саясат Нұрбектің айтуына қарағанда, дүниежүзінде оқушылар мен өз саласын іздеп жүрген адамдарға кәсіби бағдар беру бағыты бұрыннан қалыптасқан.
— Ежелгі Мысырда діни қызметкерлер мен хатшылар қолөнершілер мен ұсталарды таңдағанда жазбалар мен есептеулер іріктеуіне баса назар аударған. Пифагор да дәл осындай іріктеуден өтіп, кейін бұл жүйені өз мектебіне енгізді. Кәсіби бағдар беру өткен ғасырдың 20-жылдарында дами бастады. 20-ғасырдың басы өнеркәсіп өндірісінің қарқынды өсуімен және соғыстан кейінгі жұмыссыздық кезеңімен ерекшеленді. 1940-1950 жылдары жаһандық «тестология бумы» дәуірінде адам қабілетін тестілеу арқылы анықтау танымал болды. 1970 жылдардан бастап «тәуелсіз таңдау жасау қабілетін тәрбиелеу» және «сынақ тәуелділігімен күресуге» мән берілді. Цифрлық платформалар 2000 жылдардан бастап пайда болды,- дейді ол.
Саясат Нұрбек мемлекеттердің көбінде профориентация бастауыш мектепте басталатынын айтады. Мысалы, АҚШ-та, Жапонияда, Финляндияда, Канадада профориентацияны оқу процесіне біріктірсе, Германияда кәсіптік бағдар берудің жол картасы мектеп оқушыларына мамандық таңдаудың барлық кезеңінде қолдау көрсетеді екен. Ал Қазақстанда тапшы мамандар туралы ақпарат аз.
— Бұл елдерде профориентация мен жұмыспен қамту – білім жүйесінің негізгі бөлігінің бірі. Ал, біздің елімізде оқушылар арасында профориентация жұмысы тек колледждер мен университеттер мектеп-мектепті аралап, өз оқу орнын жарнамалағанда ғана жүреді. Оқушыларға кәсіптік бағдар беру жүйесі дұрыс қалыптаспауы елдегі нарық жүйесін бұзады, кей мамандық тапшы болады және белгілі бір сала мамандарының профициті байқалады. Сонымен бірге білігі төмен жұмыс күші көбейеді. Осыған байланысты мемлекетте қажет кадрларды болжауға, мектеп түлектері мен олардың отбасына болашақ мамандығын неғұрлым саналы таңдауға мүмкіндік беретін жаппай, қарапайым қолданбалы құралдар қажет,- дейді ол.
Қазақстанға қандай мамандар қажет?
Қазір Қазақстанда да кәсіптік бағдар беру қолға алыныпты. Жаңа мамандықтар атласы жасалған. Атлас – алдағы 10-15 жылда перспективасы жоғары салалар мен кәсіптердің болжам картасы. Маманның сөзінше, атлас оқушыларға, ата-аналарға, педагогтарға көмекші құрал бола алады.
— Атлас бізге қай саланың белсенді дамып жатқанын, қандай жаңа технологиялар, өнімдер, басқару тәжірибесі туатынын және жұмыс берушілер қандай жаңа мамандарды қажет ететінін түсінуге көмектеседі. Біздің компания Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі және басқа да мүдделі министрліктерімен бірге 9 басым сектор бойынша жаңа кәсіп атласын әзірледі: тау-металлургиясы, мұнай-газ, ауыл шаруашылығы, көлік және логистика, көлік құрылысы, ақпараттық коммуникация технологиясы, энергетика, туризм, құрылыс, яғни осы салалар қазір өзекті,- дейді С.Нұрбек.
Спикеріміз пандемия кезінде кәсіптік бағдар беруге көмектесетін жобалардың маңызы зор екенін айтады. Себебі карантин уақытында еңбек нарығы күрт өзгерген.
Пандемия қашықтан жұмыс, аутсорсинг, аутстаффинг басым болатынын көрсетті. Цифрлы технологияда 3D модельдеу және ұшқышсыз ұшу аппаратының операторы сияқты түрлі мамандық түрі пайда болады. Ал, бұрыннан бар мамандықтарға жаңа талап қойылып жатыр. Мысалы, төртінші тоқсанда педагогтың бәріне цифрлық сауаттылығын арттыру қажет болған. Бір сөзбен айтқанда, Қазақстанда профориентацияны қалыптастыру керек екен.
Қазақстанда «Атлас» картасымен қоса, Edunavigator.kz кәсіптік бағдар беру платформасы жұмыс істейді. Негізгі мақсаты – баланың қызығушылығын анықтап, мамандық таңдауына көмек беру. TikTok-та @Wanna_be_teacher лақап атымен танымал химия пәнінің мұғалімі Ұлан Үсенов те профориентацияның маңызын айтты. Оның сөзінше, мектеп оқушысының көбі қай бағытта жұмыс істегісі келетінін білмейді. Сол себепті мамандық таңдау кезінде қиындыққа тап болады.
Бұл мәселенің шешімі – дұрыс кәсіптік бағдар беру жұмысын жүргізу. Сондықтан әр мектепте кем дегенде бір профориентатор жұмыс істеуге тиіс. Ол баламен тікелей байланыс орнатып, түрлі тестінің көмегімен әлсіз және мықты тұстарын анықтауына сеп бола алады,- дейді Ұлан.
Yenlik лақап атымен танымал Еңлік Құрарбек те «кәсіптік бағдар беруге назар аудару керек» дейді. Тіпті, бұл мәселе әншінің жақында шығатын жаңа видеоклипінің тақырыбына арқау болған.
— Қазір балалар интернетте, түрлі әлеуметтік желіде отырады. Оқушының назары сан-саққа кетеді, «Болашақта немен айналысамын?», «Қайда оқуға түсемін?» деген сұрақтардың жауабын табуға қиналады. Осындай мәселені болдырмау үшін профориентацияны қолға алған жөн. Мәселен, оқушылар 7, 9-классты бітірген соң профориентация бойынша тест тапсырып, өз қабілетін тани алса деймін. Тіпті, жоғары кластарға кәсіптік бағдар беру пәні қосылса жақсы болар еді,- дейді әнші.
Әншінің видеоклипі Jaiq коммерциялық емес ұйымының бастамасымен түсірілген. Ұйым мәдени, әлеуметтік, ғылыми салада түрлі жобаны іске асырумен айналысады. Олардың айтуынша, мюзиклдің мақсаты – Edunavigator.kz және әнші Yenlik-пен бірігіп мамандық таңдау мәселесіне назар аударту. Видеоклип проблеманы толық шешпесе де, оқушылардың ойына бір ықпалын тигізер деген үміт.
Түйін. Таңдау… Осы бір сөздің мағынасына әдетте көп мән бермейтініміз рас. Бірақ ол үлкен сұрақ болып, үнемі алдымыздан шығып отырады. Мысалы, бір жол бар – алыс, бір жол бар – жақын, қайсысымен жүру керек? Сырттай қарағанда оңай болып көрінгенімен, оның дұрыс жауабын табу тіптен жеңіл емес. Сонда өмірдің өзі сан тарапты таңдаулардың табан ізімен шиырланған тарау-тарау жолға айналады.
Расында, таңдау – оңай шағылатын жаңғақ емес. Өйткені адамның өмірі қысқа, мүмкіндігі шектеулі; ал «болсам», «жетсем» деген арман-қиялында шек болмайды. Қайтпек керек? Қазір Карл Маркстің атын атасаң, шалшық судағы бақаларша шұрқырап қоя беретіндер көп. Не көріп шуылдайтынын өздері де білмейді. Сол Карл он сегіз жасында жазған «Жас адамның мамандық таңдаудағы толғаныстары» атты эссесінде «алдыңа қойған мақсатың мүмкіндігіңе сай келіп, сол жолда аянбай тер төксең, құдай да тілегіңе жетуіңе көмектеседі» деген ой айтады. Мұның қай жері қате? Тіпті «құдай» деген сөзді де Маркстің аузына біз салып отырған жоқпыз, кезінде өзі солай жазған. Бұдан көріп отырғанымыздай, мақсатқа жету проблемасы қажеттілік пен мүмкіндіктің арасында өтетін философиялық диалог арқылы шешілмек керек. Яғни, адам бір нәрсеге қол созғанда өмірлік мұқтаждықтары мен ішкі тілектерінің емеурініне ғана ере бермей, ең алдымен өзінің нақты «салмағын» таразыға тартып алуы тиіс. Мамандыққа қатысты айтар болсақ, бұл «салмақтың» құрамды бөліктері: сол мамандыққа деген сүйіспеншілік, соған лайық білім-қабілетіңнің болуы, таңдаған мамандығыңның бүкіл машақатын алдын ала түйсініп-түсінуің, ақыр аяғында барлық қиындықты жеңіп, мақсатыңа адал еңбек, таза біліммен жететініңе деген сенім мен махаббаттың болуы.
А.САЙЛАУОВ
