Қиын балаларды оқытудың оңтайлы жолы

Инклюзивті білім беру мәселесі шет елдерде 1970 жылдан бастау алып, 90-жылға қарай шешімін тапқан. Анығы, АҚШ пен Еуропа өздерінің білім беру саясатына осы бағдарламаны толық енгізген. Ал, біздің елімізде инклюзивті білім беру жүйесі қашан, қай кезде жолға қойылды?

Ілгеріде елде ерекше білім алуды қажет ететін баланың ата-анасын алаңдататын сауал еді бұл. Енді міне, ерекше білім алуды қажет ететін балалар үшін инклюзивтік білім алуға жағдай жасау білім саласындағы басты міндет болып қойылды. Ақпарға сүйенсек, инклюзивті білім беру жүйесі дамуы туралы ресми дерек «ҚР Білім беруді дамытудың 2010-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында» көрсетілген.

Ерекше білім алуды қажет ететін балаларды қоғамға бейімдеу, оларды жалпы ортаға қосып, бұзылысына қарай білім алуға жағдай жасау үшін білім беру ұйымдарында инклюзивтік орта қалыптастыру жұмыстары жүргізілуде.

Ашығын айту керек, бұған дейін реформадан көз ашпай келген білім саласы соңғы жылдары ғана жүйелі жұмыс атқарып келеді. Бұған дейін білім саласында біраз бағдарлама қағаз жүзінде «тамаша» болғанымен, іс жүзінде ағарту ісі ақсаңдап келді.

Сала мамандарының ұсынған мәліметіне сүйенсек, қазіргі таңда Қызылорда облысы бойынша ерекше білім алуды қажет ететін 5912 бала тіркелген. Олардың 664-і балабақшада, 1992-і жалпы білім беру мектебінде, 1013-і үйден, 269-ы арнайы мектеп-интернаттарда білім алуда. Мәселен, өткен жылы 1590 бала арнайы білім беру ұйымдарында түзету көмегін алған. Ойланатын сан. Себебі, облыстағы арнайы мамандар мен арнай құрал-жабдықпен қамтылған кабинеттердің жоқтығы бұл цифрларды жоққа шығаратын секілді. Алайда, облыстық білім басқармасының баспасөз хатшысы Бекбол Қаратайұлының айтуынша Жол карта бекітіліп, 3 жыл бойы қарқынды жұмыстар жүргізілуде.

Сыр өңірінде 2020 жылға дейін арнайы мамандар саны санаулы болса, инклюзивтік кабинеттер тек Т.Есетов атындағы №264 мектеп-лицейінде болған. Бүтін бір облыста инклюзивтік кабинеттер бергіге дейін тек бір ғана мектепте болып келгені ағарту саласының ақсаңдап келгенін аңғартып отыр.

–             Бүгінгі күні 142 мемлекеттік бала­бақша арнайы логопед маман­дармен және логопунктпен жабдық­талды. Балалардың бойында басым бөлігінде сөйлеу қабілеті бұзылуына орай балабақшалар бірінші кезекте логопедиялық кабинеттермен жабық­талды.

Ағымдағы жылы мемлекеттік балабақшалар арнайы маман және каби­неттермен 100% қамтамасыз етіледі.

Жалпы білім беру мектептерде әр түрлі бұзылысы бар балалар бі­лім алатындығын ескере отырып, инклю­зивтік білім алуға жағдай жасау мақ­сатында 5 бағытта жұмыстар жүр­гізілді.

Бірінші кезекте инклюзивтік ка­бинеттер ашылып, арнайы мамандар берілді.

2020-2021 жылдары 83 инклюзивтік кабинеттер ашылды. 2020 жылы. 38 мектепте, 2021 жылы 45 мектепте. Биыл тағы 41 инклюзивтік кабинеттер ашылады. Әр кабинетте арнайы маман дефектолог ерекше білім алуды қажет ететін балаларға түзету жұмыстарын жүргізіп, оларға бағдарламаны игеруге көмек береді.

Сонымен қатар, 57 мектепке арнайы маман берілсе, жанбасына шаққанда қаржыландыру және үнімделеген қаржы есебінен 38 мектептерде инклюзивтік кабинеттер ашылды, – дейді ол.

Бүгінгі күні барлығы 233 (80%) мектепте ерекше білім алуды қажет ететін балалар үшін инклюзивтік кабинеттер, ресурстық орталықтар, арнайы мамандар қызмет көрсетеді.

Бұл цифр талай жылдан бері ерекше білім алуды қажет ететін баланы оқыту мәселесін алаңдаған ата-аналардың көңіл­дерін бір демдейді. Тағдыр тауқы­метін тартса да тауы шағылмаған өрен­дерді қолдау мақсатында өңірде тағыда бір қатар жұмыстар жүзеге аспақ.

— Инклюзивтік кабинеттердің жұ­мыс­тарын үйлестіру мақсатында және баланың бойында бірнеше бұзылысы болуын ескере отырып, кешенді көмек көрсету мақсатында әр аудан орталығында ресурстық орталықтар ашу жоспарланды. Ресурстық орталы­ғындарында бірнеше кабинет және бірнеше маман жұмыс істейтін болады. (дефектолог, логопед, арнайы психолог, арнайы әлеуметтік педагог, олигофренопедагог, тифлопедагог және т.б.). Ресурстық орталықтар Арал, Қармақшы, Жалағаш, Шиелі, Жаңа­қорған аудандарда және Қызылорда қала­сында жұмыс жасайды. Ал, биылғы жылы Қазалы және Сырдария аудан орталықтарында ашылады, – дейді Бекбол Қаратайұлы.

Осы ретте айта кету керек, инклюзивтік ортаны кеңейту мақ­сатында қосымша білім беру ұйым­дарында арнайы үйірмелер ашу, үйден білім алатын оқушылардың сабақ кестесіне қосымша білім беру сабақтарын енгізу және оларға арналған шаралар ұйымдастыру жоспарлаған.

Инклюзивтік білім беруге жағдай жасау барысында ерекше назарда аутистік спектрі бұзылысы бар балалар.

Жалпы айта кететіні, аутист бала­ларды анықтау және оларға білім беру күрделі мәселелердің бірі болған. Се­бебі олармен жұмыс жасау әдісі әлі дамымаған.

2017 жылы алғашқы аутизм орталығы ашылып, аутистік спектрдің бұзылысын анықтау жаңа әдістері енгізіліп, өңірімізде бұл санатындағы балалар саны күрт өсті. Мәселенкей, облыс бойынша 9 ғана бала тіркелген болса, 2019 жылы 700-ден астам бала есепке алынған.

Осыған орай, оларға білім алуға жағдай жасау мақсатында балабақша және мектептерде аутистік спектрі бұзылы бар балалар үшін арнайы инклюзивтік кабинеттер, дефектолог мамандармен бірге педагог-ассистент штаттары енгізілді.

Мамандардың айтуынша қазіргі таңда Қызылорда қаласында 1, Қармақшы ауданында 2 балабақшада және 5 мектепте аутизм кабинеті ашылып, барлығы педагог-ассистент мамандарымен қамтылған.

Атап айтатын болсақ, 2020 жылы 1 балабақша (9 маман); 2021 жылы Қармақшы ауданындағы №23 «Бал­дырған» бөбекжай-бақшасы мен Қызылорда қаласындағы №5 «Балбұлақ» балабақшасынан аутизм каби­неттері ашылып, оған барлығы 18 тьютер маман берілді. 2020 жылы Қызылорда қаласы №6, 8, 23 мектептетерде, 2021 жылы Қармақшы ауданынан №99 орта мектептен және Қызылорда қаласындағы №235 мектептен арнайы кабинет ашылды. Ал, 2022 жылы Қызылорда қаласында тағы осындай кабинеттер ашу жоспарланған.

Инклюзивтік білім алуға жағдай жасау қызметінің тағы бір ерекшелігі ол – арнайы бағдарлама әзірлеу. Баланың бұзылысына қарай типтік оқу бағдарлама бекітіледі. Алайда, мектепке келген баланың дайындығы әр түрлі болады. Сондықтан, баланың бағдарламаны қабылдау ерекшілігіне қарай типтік оқу бағдарламасы бейімделеді.

Ерекше білім алуды қажет ететін баланың бойындағы бұзылысының ерекшелігі, бейімділген бағдарламамен жұмыс жасау әдісі бойынша мұғалімдер арнайы курстан өту керек.

– Бастапқы курстан облыс бойынша 2020-2021 жылдары 4000-ға жуық мұғалім инклюзивтік курстан өтсе, 24 мұғалім қайтадан даярлау курстан өтіп, ерекше қолдау қажет ететін балаларға психологиялық-педагогикалық қолдау қызметін көрсетеді.

Әр саты бойынша арнайы курстан өту үнемі жүргізілетін болады, – дейді облыстық білім басқармасының баспасөз хатшысы.

Облыс бойынша үйден оқитын оқушылар мен интернаттық меке­мелердің тәрбиенушілер үшін қосым­ша сабақтарға 800 баланы қамту жоспарланған. Сала маманының сө­зінше, бүгінгі күні барлық интер­наттық мекемелер мен Қызылорда қаласы және Жаңақорған ауданынның балалары қамтылды. Кезең-кезеңімен қалған аудандарда ашылатын болады.

Осы ретте айта кету керек, ерекше қолдауды қажет ететін балаларды жалпы ортаға бейімдеу мақсатында арнайы және инклюзивтік білім беру қатар жүзеге асырылады.

Арнайы білім беру ұйымдары баланың бойындағы бұзылыстарды түзету, жалпы білім беру ұйымдарында білім алуға қолдау көрсетеді.

Облыс бойынша 21 арнайы білім беру ұйымдары жұмыс жасайды. Олар 5 психологиялық-медициналық-педагогикалық консультация, 9 психологиялық-педагогикалық түзету кабиенттері, 3 оңалту орталығы, 3 мектеп-интернат, 1 арнайы балабақша.

– Жыл бойы ПМПК-ға консуль­тацияға 1000-нан астам бала көрінсе, түзету кабинеттерінен 800-ге жуық бала арнайы мамандардың көмегін алады. Осы жұмыстардың нәтижесінде ерекше білім алуды қажет ететін балалар жалпы білім беру ұйымдарына қосылды.

Ерекше білім алуды қажет ететін балаларға қызмет көрсету сапасын арттыру мақсатында заңнамалық құжаттарға өзгерістер енгізілуде.

Осы орайда, арнайы білім беруге бірнеше өзгерістер енгізілді. Атап кетсек, ерекше қолдауды қажет ететін балалар арнайы білім беру ұйым­дарына қабылданған кезде оның ерек­шеліктерін, сондай-ақ пәнаралық командалық бағалау жүргізу арқылы психологиялық-педагогикалық қызмет көрсету бағыты анықталады.

Яғни педагог қызметкерлерімен бірге дәрігерлер баланың бойындағы бұзылыстарына баға беру арқылы, оларды түзету мерзімі мен жолдары айқындылады.

Көп жағдайда ата-аналар баланың бойында ешқандай өзгеріс жоқ деп қанағаттанбай шығады. Себебі, баланың бойындағы бұзылыстардың күрделілігін түсінбей, нәтижесін көре алмайды. Осыған орай, пәнаралық командалық бағалау негізінде қабылдағаннан бастап баланың өзгеру динамикасы көрсетіледі.

Өзгеріс болмаған жағдайда оның себебі және қажеттілігіне қарай арнайы білім беру ұйымдарының мамандары баланың диагнозын өзгерту жөнінде құзырлы мекемелерге ұсыныс бере алады, — дейді Бекбол Қаратайұлы.

P.S. Өкініштісі реформадан көз ашпай келген білім саласы өмір өкпелеткендердің өрісін тарылтып, өрге бастырмай келген түрлі факторлардың орын алғаны. Ал, қуанарлығы білім саласы бір ізге түсіп, ерекше білім алуды қажет ететін балалар үшін инклюзивтік білім алуға жағдай жасау білім саласындағы басты міндет болғаны.

Елдос АСАН