Отбасылық мәселеде қызылордалықтар тәрбиенің ошағы ретінде танылады. Қазақылықтың қаймағы бұзылмаған облыстың бас шаһарында ұлттық тәрбие, отбасы құндылығы жиі насихатталады. Ал, сол отбасы мен баланы қорғау қаншалықты жолға қойылған? «Қаладағы ана мен бала қауіпсіздігі көңіл көншітерлдік пе?» деген сауалды билік назардан шығарған емес.
Қазақстанда ана мен баланың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау – мемлекетіміздің әлеуметтік-құқықтық саясатының басым бағыттарының бірі. Себебі, мемлекеттің ең басты қазынасы – адам екендігі Конституцияда анық жазылған. Сонымен қатар, балалар – қоғамымыздың ең әлсіз және қорғансыз бөлігі болғандықтан, олардың құқығы қорғалуы тиіс. Және қоғамның әлсіз қорғалған өкілдері және олар ерекше қорғауды қажет ететіндіктен, ол сәбиді мемлекет өз қамқорлығына алады.
2024 жылдың шілде айының өзінде Қызылорда ҚПБ-сы «102» арнасына 59 отбасы жанжалы болуда деген хабарлама келіп түскен. Аталған хабарламалар бойынша ҚР ӘҚБтК-нің 73-бабының талаптарына сәйкес 55 құқық бұзушыға әкімшілік шара көру үшін сотқа жолданған. Сонымен қатар ҚР ҚК 108-1 бабымен, яғни денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру дерегі бойынша 2 қылмыс, 109-1 бабымен, яғни ұрып-соғу дерегі бойынша 2 қылмыстық іс тіркеліп, сотқа дейінгі-тергеп тексеру жұмыстары жүргізілуде екен. Айтпағымыз, отбасы жанжалында көбіне ана мен бала жапа шегіп жатады. Сондықтан қаладағы бала қауіпсіздігі басты назарда.
Ел аумағында балаларды тәрбиелеудегі қатынастарды реттеуде Қазақстан Республикасы Азаматтық-процестік кодексін, «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы кодексін, «Бала құқықтары туралы» заңын басшылыққа алады. Аталған нормативтік құқықтық актілерде балалардың әлеуметтік және материалдық құқықтары анықталған.
Бұл заңда балалар мүддесіндегі мемлекеттік саясат мақсаттары, олардың негізгі құқықтары мен міндеттері жазылды. Баланың отбасындағы қарым-қатынасына, бала мен қоғамға, мүгедек баланың құқықтарына және ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалардың құқықтарына бөлек тараулар арналған. Мемлекеттік саясаттың балалар мүддесі үшін балалардың құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету, оларды кемсітушілікке жол бермеу, құқықтары бұзылған жағдайда қалпына келтіру, бала құқықтары кепілдіктерінің құқықтық негіздерін қалыптастыру және балалардың дене бітімі, зияткерлік, рухани және өнегелік жағынан дамуына жәрдемдесу сияқты негізгі мақсаттарды айқындаған.
– Қазақстан Республикасының Президенті Қ.Тоқаев отбасылық-демографиялық ахуалға алаңдаушылық тудырып, отбасындағы балалардың қауіпсіздігі мен құқығын қорғау мәселесі өзекті екенін атап өтті. Аналардың құқықтарын қорғау назардан тыс қалған емес. Еліміздегі гендерлік стратегия, жүктілік пен босану, еңбек демалысына әлеуметтік қолдау, құқықтық және медициналық көмек, тұрмыстық зорлық-зомбылықпен күрес, отбасын қолдау және дағдарыс орталықтары іске асырылуда. Бүгінгі зайырлы, құқықтық мемлкетімізде аналардың сапалы білім алып, түрлі салада қызмет жасап, мансаптық тұрғыда көтерілуіне, балалардың тегін білім алу құқығын ешкім де шектей алмайды.
Отбасында баланың өміріне ең бірінші жауапты тұлға – әке мен ана, кез-келген ата-ана өмірге әкелген баланың өмірі мен денсаулығына, қауіпсіздігіне тікелей жауапты. Алайда, неке бұзылған жағдайда, ата-аналар өздерінің кәмелетке толмаған балаларын күтіп-бағуға міндетті және ерлі-зайыптылардың біреуі бұрынғы жұбайынан алименттер өндіріп алуға талап қою арызымен сотқа жүгінуге болады, – дейді Қызылорда қалалық сотының судьясы Меруерт Тоғызбаева.
Иә, кейбір заңнамалық актілерге өзгерістер мен толықтырулар енгізілуіне байланысты, жекелеген жағдайларды қоспағанда, ешқандай тарап алимент төлеу жөніндегі міндеттерден босатылмайды.
Қызылорда қалалық соты Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының «Соттардың некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу туралы істерді қараған кезде заңнаманы қолдану туралы» қаулысын негізге ала отырып, ерлi-зайыптылардың некелері бұзылған жағдайда кәмелетке толмаған балаларының мүддесi мен құқығын қорғау үшiн барлық шара қолданады. Нақтыласақ, осы сипаттағы сот iстi қарау барысында ерлi-зайыптылардың кәмелетке толмаған балаларының неке бұзылғаннан кейiн кiммен тұратындығы туралы, балаларды асырауға арналған қаражаттардың төленуi тәртiбi және оның мөлшерi туралы келiсiмге келген-келмегенiн анықтайды. Егер ерлi-зайыптылар арасында кәмелетке толмаған балалары өздерінің қайсысымен тұратындығы туралы, балаларды және (немесе) еңбекке қабілетсіз мұқтаж жұбайын күтіп бағуға қаражат төлеу тәртібі, осы қаражаттың мөлшері туралы не ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін бөлу туралы келісімді келiсiм болмаған жағдайда, сондай-ақ сотқа ұсынылған келiсiм балалардың мүддесiне қайшы келген жағдайда, сот жоғарыда аталаған мәселелерді анықтауға мiндеттi.
Сондай-ақ, балалардан бөлек тұратын ата-ана балаларды тәрбиелеуге қатысуға мiндеттi және олармен араласуға құқықты екенiн, ал екiншi ата-анасы бұған кедергi жасауға құқығы жоқ екенiн түсiндiруi тиiс. Бұл туралы сот мәжiлiсi хаттамасында жазылады.
– Ерлі-зайыптыларға татуласу үшін мерзім беру кезінде, егер бұйрық арқылы іс жүргізу тәртібімен қарауға жатпайтын алименттерді өндіріп алу туралы талап қою арызы берілген жағдайда, сот алименттерді өндіру туралы талапты бөліп, жеке іс жүргізіп қарайды. Егер балаларға алимент өндiру туралы талапты талқылаған кезде, ата- анасының бірі туу туралы актiдегi баланың әкесi немесе анасы жөнiндегi жазбаға дауласса, оларды жеке өндiрiсте қаралады.
Сот некенi бұзу туралы талаптан бас тартылған жағдайда, алайда талапкер алиментті өндiруді талап етсе, жеке өндiрiске бөліп қаралады. Бұл туралы шешiмнiң қорытынды бөлiгінде көрсетiледi. Өкінішке қарай, некені бұзу туралы азаматтық істердің қалауы тек қоғамға ғана емес, отбасындағы балаға да теріс әсер етеді. Осыған байланысты отбасын сақтауға бағытталған жаңа тетіктерді құру қажеттілігі туындайды. Сонымен бірге, «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы кодексінің 147-бабында, ерлі-зайыптылардың бірін-бірі күтіп-бағу жөніндегі міндеттері белгіленген, – дейді Меруерт Қожабекқызы.
Ұққанымыз, отбасындағы ерлі-зайыптылар бірін-бірі материалдық жағынан қолдауға міндетті. Егер мұндай қолдаудан бас тартқан және ерлі-зайыптылардың арасында алимент төлеу туралы келісім болмаған жағдайда, жүктілігі кезеңінде және ортақ баласы туған күннен бастап үш жыл бойы зайыбы, еңбекке жарамсыз мұқтаж немесе мүгедектігі бар ортақ баланы он сегіз жасқа толғанға дейін бағып-күтуді жүзеге асырып отырған, сондай-ақ он сегіз жасқа толған соң І немесе ІІ топтағы мүгедектігі бар ортақ баланы асырап-бағу үшін алимент төлеуге қажетті қаражаты бар екінші жұбайынан сот тәртібімен алимент беруді талап етуге құқығы бар.
Жоғарыда атап өткендей, елімізде баланың бұзылған құқықтарын қорғау толығымен жүзеге асырылса да, бұзылып жатқан тұстары да бар. Оның басты себептерінің бірі – отбасының дұрыс болмауы. Әсіресе, өгей әке, өгей ана тарапынан әлімжеттік көрсету, қорлау, ұрып-соғу секілді орын әрекеттер алуда. Соттар тарапынан бала құқықтарының қорғалуы ерекше назарда. Қандай да бір туыстық қатынасқа қарамастан, заң алдында жауап беріп, заңмен белгіленген тиісті жауапкершілікке тартылады. Балалар құқығына нұқсан келтіргендерге қашанда жаза қатаң.
Үйдің іші дау болса бала түн қатып, көше кезіп кетері белгілі. Заң мұны да құптамайды.
– 2024 жылы 15-17 шілде күндері «Балалар түнгі қалада» жедел профилактикалық іс шарасы барысында күндізгі және түнгі мезгілінде рейдттік іс-шаралары ұйымдастырылды. Мектеп жасындағы балалардың беталды, беймезгіл уақытта қоғамдық жерлерде болмауы, тәртіп бұзушылықпен құқық бұзушылықтың алдын алу рейдтің басты мақсаты. Шара барысында жасөспірімдердің жиналатын орындары, ойын-сауық кешендері, дүкендер мен көңіл көтеретін орындардың аумақтары тексерілді.
ҚР ӘҚБтК-нің 442-бабы бойынша кәмелетке толмаған жасөспірімдерге түнгі сағат 22:00-ден кейін компьютерлік клубтарда, ойын-сауық орындарында болуға және 23:00-ден кейін көшеде ата-анасыз, заңды өкілдерінің ертіп жүруінсіз түнгі уақытта тұрғын жайдан тыс жерде жүруге тыйым салынған, – дейді ювеналды полиция бөлімшесінің учаскелік полиция инспекторы полиция майоры Айнұр Молдахожаева.
М.Әуезовтың «Ел боламын десең, бесігіңді түзе» деген даналық сөзі бар. Балалардың болашағын бүгіннен бағдарлап, түзу тәрбие беру алдыңғы орында болса, оларды бағып, тәлімімен өсіру ата-ананың жауапты міндеті екенін ұмытпайды.
А.Әділжанұлы
