Қазақ халқы өз перзенттерін ұлықтап, олардың есімдерін келер ұрпақ жадында қалдыратындай етіп құрмет көрсетіп келеді. Солардың бірі ірі тұлғалы қайраткер Темірбек Жүргенов қазақ халқының жақсылығын асырып, тілі мен дінінің, салт-дәстүрінің сақталуы жолында аянбай еңбек етті. Өз ұлтының сүйікті перзентіне айналған ол сол уақыттағы қазақ зиялыларын құрту саясатының құрбаны болды. 1937 жылы 3 тамызда «халық жауы» деген жалған айып тағылып, ұсталды. Негізі «халық жауы» деген атқа ие болғандар елім, жерім деп күрескен тұлғалар еді. Қазақ даласында зиялы қауымның пайда болуы сол кездегі отаршыл саясатқа ұнамай, ұлт зиялыларына қарсы күрестер басталып кеткен болатын. Елінің болашағына алаңдаған тұлғалардың көзін жою арқылы басқарушылық билігін нығайтуды көздеген кеңес үкіметінің мақсаты орындалды да.
Жалған айып жігерін құм қылмай, өмірінің соңына дейі қазақ халқына адал қызмет еткен Темірбек Жүргеновтың туғанына биыл 125 жыл толды. Осыған байланысты мемлекет қайраткерінің туған жері Сыр өңірінде түрлі шаралар жүзеге асты.
Сәуір айының 13 күні Қызылорда қаласында Жүргеновтің жары, Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген дәрігері, АЛЖИР азабын көрген қайраткер ана Дәмеш Ермекова-Жүргенованың есімі ұлықталып, көше атауы берілді. Бұл айтулы күнге облыс әкімінің орынбасары Н.Сақтағанов, «Темірбек Жүргенов» қоғамдық қорының төрағасы С.Аңсат, «Turksoy» халықаралық ұйымының бас хатшысы С.Раев, Қарағанды облысы, Ақтоғай ауданы мәслихатының төрағасы Р.Әбеуов, сонымен қатар мәдениет қайраткерлері, зиялы қауым өкілдері, ағайын-туыстары мен қала тұрғындары қатысты. Облыс әкімінің орынбасары Нұрымбет Аманұлы шараның ашылу салтанатында құттықтау сөз сөйлеп, ізгі тілегін жеткізді.
— Қазақтың небір жайсаңдары мен марқасқаларының басына қара бұлт үйірген 1937 жылғы қудалауда тек зиялы азаматтар ғана емес, сонымен қатар олардың өмірлік жарлары, білімді де білікті аналар да зобалаң құрығынан құтыла алмады. Міне, сондай жандардың бірі – Қазақстан Халық ағарту комиссары Темірбек Жүргеновтың зайыбы, білімді қазақ қыздарының қарлығашы, Қазақ ССР-інің еңбек сіңірген дәрігері Дәмеш Әмірханқызы Ермекова еді. Оның еңбегі мен өмір жолы бүгінгі жас ұрпаққа өнеге, — деді Н.Сақтағанов.
Тұлға болып қалыптаса білген қазақ зиялыларының атына көше беріп, құрметтеу жақсы үрдіс. Өз ұлтының перзенттерін өзектен теппей, өмірден өтсе де, мәңгілік мұрасын дәріптеу жас ұрпақтың жадында болуы тиіс. Дәмеш Ермекова Қарағанды облысы, Қазақ ауылында 1905 жылы дүниеге келген. 1929 жылы Орта Азия мемлекеттік университетінің медицина факультетін бітіріп, Ташкент медициналық институтында 1929-1933 жылдары оқытушы болып қызмет атқарған. Ташкент қаласында жұмыс жасап жүрген уақытында Темірбек Жүргеновпен танысып, отау құрған. Сол тұста зиялы қазақ перзенттеріне тиген соққы, Жүргеновтер әулетін де айналып өтпеді. 1938-1946 жылдары «Халық жауының жары» деген жалған айып тағылып, 8 жыл АЛЖИР-дің түрмесінде отырды. 1956-1973 жылдар аралығында Алматы медициналық институтында оқытушы болып жұмыс жасаған.
Жиынға келген қонақтар ізгі тілектерін білдіріп, аталған көшенің тәуелсіздігіміздің жемісі, қазақ ұлты тұлғаларының құрметтеуінің көрінісі екенін айтып өтті. «Темірбек Жүргенов» қоғамдық қорының төрағасы С.Аңсат және Қарағанды облысы, Ақтоғай ауданы мәслихатының төрағасы Р.Әбеуов жиында сөз сөйлеп, өз тілектерін айтты.
Іс-шаралар жалғасын тауып, Қорқыт ата атындағы Қызылорда университетінде «Ұлт руханияты және Т.Жүргенов мұрасы: жасампаздығы мен зерттелу кеңістігі» атты Темірбек Жүргеновтің 125 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция өтті. Конференцияға отандық және шетелдік ғалымдар, ҚР ҰҒА академиктері, зиялы қауым өкілдері, мемлекет қайраткерлері, сонымен бірге Қызылорда облысы әкімінің орынбасары Нұрымбет Сақтағанов, Халықаралық «TURKSOY» ұйымының бас хатшысы Сұлтан Раев қатысты.
Жиында ұлт руханиятының көрнекті өкілі, мемлекет және қоғам қайраткері Темірбек Жүргеновтің тартысқа толы тағдыры, қазақ халқы үшін атқарған еңбегі туралы тың зерттеулер айтылды.
— Халықаралық «TURKSOY» ұйымы 2023 жылды түркі әлеміндегі Темірбек Жүргенов жылы деп жариялады. Мерейтой жылы ауқымды шаралар ұйымдастырылып, Анкарада, Астанада Темірбек Жүргенов туралы кітаптардың таныстырылымы өтті. Алдағы уақытта Өзбекстан мен Қырғызстанда ұлт қайраткері туралы іс-шаралар өткізілмек. Биыл Түркияда қазан айында «Нарком Жүргенов» қойылымының премьерасы болады,– деді «TURKSOY» ұйымының бас хатшысы Сұлтан Раев.
Жиында ҚР Ұлттық ғылым академиясының академигі, Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің профессоры, тарих ғылымдарының докторы Мәмбет Қойгелдиев, «Арыс» қорының президенті, «Арыс» баспасының директоры, филология ғылымдарының докторы Әнес Ғарифолла, Мемлекет тарихы институты директорының міндетін атқарушы, ҚР Ұлттық кеңесінің мүшесі, тарих ғылымдарының докторы, профессор Бүркітбай Аяған, «Комиссар Жүргенов» кітабының авторы, жазушы, публицист, ғалым, тарих ғылымдарының кандидаты Бейбіт Қойшыбаев, Қ.А.Яcсауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің профессоры, тарих ғылымдарының докторы, алаштанушы Тұрсын Хазіретәлі, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің доценті, филология ғылымдарының кандидаты Бауыржан Иманғалиев, Түркия Республикасы Мугла Сыткы Кочман университетінің профессоры Кенан Коч, «Темірбек Жүргенов» қоғамдық қорының төрағасы Сәби Аңсатов, Қорқыт ата атындағы Қызылорда университеті, қазақ тілі мен әдебиеті және журналистика кафедрасының доценті, филология ғылымдарының кандидаты Ұлжан Жанбершиева, «Қазақ тілі мен әдебиеті және журналистика» кафедрасының доценті, филология ғылымдарының кандидаты Айман Айтбаева мазмұнды баяндама жасады.
Конференция барысында Бейбіт Қойшыбаевтың «Комиссар Жүргенов» кітабының тұсаукесері болды. Романда Темірбек Жүргеновтің өмір жолы, өскен ортасы, ел игілігін көздеген жанқиярлық еңбегі, қуғын-сүргінге түскен отбасының ахуалы суреттелген. Сонымен бірге Қорқыт ата атындағы Қызылорда университетінің ғылыми кітапханасында «Қазақ руханиятының жарық жұлдызы» тақырыбында арнайы кітап көрмесі ұйымдастырылды.
Театр – шығармашыл адамдарды жолықтырып, өнер мен өнерге деген құрметті көрсететін орта. Театр әртістерінің қойылымдары сезімге толы жүректі тебірентіп, халықтың жүрегінен орын ала білуі халқымыздың өнерді қастерлеуінің айғағы. Еліміздегі театрлардың жұмысы тоқтаған емес, түрлі қойылымдарды көрермендерге ұсынып, театр әлеміне тартатын спектаклдердің күннен күнге артуы көңіл қуантады. Апта сайын қойылым ұсынатын Н.Бекежанов атындағы қазақ акадаемиялық музыкалық драма театрының жұмысын айрықша атап өтуге болады. Әртістерінің өнерін жоғары бағалап, қошеметін аямай қолдауға баратын жұртты да біздің өңірімізден кездестіре аласыз. Осы орайда Т.Жүргеновтың 125 жылдығына арналған Р.Отарбаевтың «Нарком Жүргенов» спектаклі Н.Бекежанов атындағы қазақ акадаемиялық музыкалық драма театрында көрермендерге ұсынылып, қойылды. Қойылымға жиналған жұрт әртістердің сомдаған рөлдеріне таңданысын жасыра алмай, қол соқты. Халықтың қошеметі қойылым әртістерін де шабыттандырғандай болды. «Түрксой» ұйымының бас хатшысы С.Раев, облыстық мәдениет және спорт басқармасының басшысы М.Қазбекова, ақын Қ.Сарин және мерейтойлық шараларға қатысушы қонақтар да көреремендер қатарын толықтырды.
Қазақ даласында ақындардың алатын орны ерекше. Ел мен халықтың арасында көпір болып, қазақтың мұң-мұқтажын қағаз бетіне түсірген ақындар аз емес. Өлең – адамға рух беріп, кез-келген қазақ баласының жүрегінен орын табатын өнер түрі. Қазақ әдебиетінде ақындардың шоқтығы биік болып, келместің кемесіне мінген ақындардың да аттары ұмытылмайды. «Жақсының аты өлмейді» деген секілді, ақындардың өздері бұл фәнимен қоштасса да, өлеңдері халқымыздың санасында жаңғырып тұр. Поэзия талай қатты жүректі жұмсартып, жылы жүректі адамдарды көбейткені расталған дүние. Өлеңнің тылсымын әлі күнге нақты ешкім ашып, толық түсіндіруге қауқарсыз. Жүректің төрінен табылатын өлеңдердің көптігі, ақындардың өнерге деген махаббатынан. Сыр өңірі де жырдың жері деп бекер айтпаса керек. Жазба ақындардың жырларын тоғыстырып, өнерін бағалау мақсатында сәуірдің 14 күні «Жыр арқауы – Жүргенов» атты республикалық жазба ақындар мүшайрасы мемлекет және қоғам қайраткері Темірбек Жүргеновтың 125 жылдығына орай өткізілді. Облыс әкімінің орынбасары Сақтаған Нұрымбетов жыр додасын ашып берді. Сонымен қатар келген қонақтар мен ақындарға алғысын айтып, сәттілік тіледі.
Ақын, филология ғылымдарының докторы, Қазақстан Жазушылар одағы басқарма төрағасының орынбасары, халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының, «Парасат», «Құрмет» ордендерінің иегері Бауыржан Жақып, Қазақстан Жазушылар және журналистер одағының мүшесі, «Ерен еңбегі үшін» медалінің иегері, ақын Шакизада Әбдікәрімов, Т.Жүргенов атындағы қоғамдық қорының төрағасы Сәби Аңсат, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, «Алтын қалам» әдеби сыйлығының жүлдегері, ҚР Үкіметінің «Дарын» мемлекеттік жастар сыйлығының лауреаты, ақын Қалқаман Сарин және Қазақстан Жазушылар және Журналистер одағының мүшесі, ақын Дүйсенбек Аяшұлы мүшәйраға қатысушы талапкерлердің өнерін, өлеңін бағалап төрелік етті.
Мүшәйра қорытындысында “Түркісой” халықаралық ұйымының атынан А.Байтұрсынұлы медалімен Нұржан Байтөс (Абай облысы) марапатталса, Т.Жүргенов атындағы арнайы жүлдені Әлібек Азамат (Түркістан) иеленді. ІІІ орынды Ақжол Түменбай (Қызылорда), Айдар Сайлауов (Қызылорда), Тілеухан Дәурен (Ақтөбе) иеленсе, ІІ орынды Динара Төлеутай (Абай облысы) иеленді. Жүлделі І орынға Ғилымхан Марлен (Орал) қол жеткізді. Жыр додасының бас жүлдесін иеленген қызылордалық Мөлдір Айтбайға Түркісой ұйымының бас хатшысы Сұлтан Раев арнайы «Алтын домбыра» табыстап, биылғы жылды түркі әлемінде «Темірбек Жүргенов жылы» деп жариялады.
Сыр өңірінде өткізілген айтулы шаралар халықтың көңілінен шықты. Ұлтымыздың перзенті, Сырда туған Темірбек Жүргеновтің еңбегі ешқашан ұмыт болмақ емес. Қазақ халқының маңдайына біткен перзенттердің еңбегін ұлықтау біздің де, келешек ұрпақтың да міндеті екені даусыз. Жасалған істердің бағасын тарихтың берері сөзсіз, ал ұлт перзентіне лайықты құрмет көрсету – біздің парызымыз. Сыр топырағында туып, қазақ ұлтына қызмет еткен Темірбек Жүргеновтың есімі ұлтымыздың есінде мәңгіге қалады.
Қазақбай ӘНДЕШ
