Алматыда Абай атындағы республикалық мамандандырылған дарынды балаларға арналған қазақ тілі мен әдебиетін тереңдете оқытатын орта мектеп-интернаты бар. Орналасқан жері де керемет. Қаланың жоғары бөлігі Ұлттық қауіпсіздік әскери институтына қарама-қарсы, Ішкі істер қызметкерлеріне арналған «Қазақстан» санаториясына жақын. Бұрынғы орны тіптен керемет еді.
Елге белгілі бір олигарх білім орнына тиесілі 10 гектар жерді осыдан 16 жыл бұрын 2006 жылы Алматы қаласы әкімдігі шығарған қаулының күшімен тартып алды. Ол жерге «Достық Резиденс» (Достық даңғылы) деп аталатын қымбат тұрғын үй кешенін салу үшін оқу ғимаратын, ұлдар мен қыздар жатақханаларын, клуб, екі үлкен стадион, саябақ, кір жуу кешені, екі асхананы жермен жексен етті. Мектеп ұжымын көршілес орналасқан республикалық мұғалімдердің білімін жетілдіру институтының шағын екі корпусына көшірді. Міне, содан бері оқушылар санитарлық әрі өзге де талаптарға сай келмейтін тар ғимараттарда білім алып жатыр. Бірақ мектеп ұжымы осыған да тәуба деп күн кешіп, ұрпақ тәрбиелеп келеді.
Бұл оқу орнынан бүгін елге танымал талай азаматтар шыққан. Композитор Кеңес Дүйсекеев мектептің алғашқы түлектерінің бірі еді. ҰҚК басқарған Әділ Шаяхметов, қоғам қайраткері Талғат Мамашев, әскери қолбасшы Мәлік Сапаров, бүгінгі қайраткерлер Мәулен Әшімбаев, Дархан Қыдырәлі, Айдос Үкібай т.б. бар.
Мектеп алдымен 1957 жылы республика көлеміндегі ауыл балаларына арналған мектеп-интернат ретінде ашылды. 1960 жылы Ы.Алтынсарин атындағы ПҒЗ инс-титутының (қазіргі Ы.Алтынсарин атындағы Білім академиясы) базалық эксперименттік мектебі болды. 1987 жылы қалалық білім беру басқармасының қарамағына кірді. 1988 жылы республикалық қазақ тілі мен әдебиетін тереңдете оқытатын мектеп-интернат мәртебесіне ие болды. 1999 жылы Үкіметтің №1754 қаулысымен мемлекеттік білім мекемесі болып қайта құрылған. 2003 жылы Үкіметтің №774 қаулысымен республикалық мамандандырылған дарынды балаларға арналған қазақ тілі мен әдебиетін тереңдете оқытатын орта мектеп-интернаты болып аталды. 2006 жылы мектепке Абайдың аты берілді.
2019 жылғы 12 қыркүйекте Премьер-министрдің орынбасары Бердібек Сапарбаевтың төрағалық етуімен сол кездегі Елбасы қорының «Ел үміті» және «Қамқорлық» бастамаларын жүзеге асыру жөніндегі селекторлық кеңесте вице-премьер: «Нақты ғылымдарға бейімі бар балаларға арналған Назарбаев зияткерлік мектептері бар. Енді қазақ тілі мен әдебиетін тереңдетіп оқытып, Абай атындағы республикалық мектебі желісін неге ашпасқа?» деп пәрмен беріп, соңынан өңірлерде осындай мектептер ашыла бастады.
Бүгінгі таңда республика бойынша 12 мектеп (10 облыста, 2 қалада) жұмыс істеп тұр: Астана қаласында Абай Құнанбайұлы атындағы №87 мектеп-гимназиясы, Шымкент қаласында №90 ДБАМ мектеп-гимназиясы, Абай облысында Абай атындағы мамандандырылған мектеп-гимназия интернаты, Алматы облысында Абай атындағы Алматы облыстық мамандандырылған гимназияинтернаты, Ақмола облысы Көкшетау қаласында Абай атындағы (қазақ тілінде оқытылатын) дарынды балаларға арналған №3 облыстық мамандандырылған мектеп-интернаты, Атырау облысында Абай атындағы мамандандырылған мектеп-гимназия-интернаты, Батыс Қазақстан облысында дарынды балаларға арналған Абай атындағы мамандандырылған мектеп-гимназия-интернаты, Жамбыл облысында Абай атындағы мамандандырылған дарынды балаларға арналған қазақ тілі мен әдебиетін тереңдете оқытатын мектеп-интернаты, Ұлытау облысы Жезқазған қаласында Абай атындағы мамандандырылған мектеп-интернаты, Қызылорда қаласына Абай атындағы үш тілде оқытатын дарынды балаларға арналған мамандандырылған сыныптары бар мектеп, Солтүстік Қазақстан облысында Абай атындағы мамандандырылған қазақ мектеп-гимназиясы және Павлодар облысында дарынды балаларға арналған Абай атындағы гимназиясы.
Иә, бәрі жап-жақсы басталған еді. Абай мектебі желісі де жаратылыстану-математикалық бағыттағы Назарбаев зияткерлік мектептері сияқты немесе қазір Білім-инновация лицейлері деп аталатын кешегі қазақ-түрік лицейлері сияқты жеке ұйым болып, қазақ руханиятына қаныққан жандарды тәрбиелейтін бір іргелі білім ошағына айналады деген үміт пайда болған еді. Қуанып едік, көмектесуге даяр едік, көмектесе бастап едік.
Абай мектептері желісінің оқушылары қазақ тілін жетік білумен қатар, әдеби сөйлеп, сауатты жазып, шешендік қырын, ақындық, журналистік қырларын да шыңдауға тиіс. Осыған орай «Қазақ тілі» пәні 5-11-сыныптарда аптасына 4 сағат, «Қазақ әдебиеті» пәні 5-9-сыныптарда аптасына 5 сағат, 10-11-сыныптарда аптасына 6 сағат, «Абайтану» пәні 5-7- сыныптар аралығында аптасына 1 сағат, 8-11-сыныптар аралығында аптасына 2 сағаттан оқытылады. Оқушылардың гуманитарлық, лингвистикалық білімдерін толықтырып, тереңдете түсу мақсатында танымдық-теориялық бағыттағы («Сөз мәдениеті», «Мәтін талдау», «Медиасауаттылық», «Журналистика негіздері», «Әдебиеттануға кіріспе», «Ұлы дала даналығы», «Когнитивті лингвистика», «Академиялық жазылым», «Әлем әдебиеті») тарих және дипломатия бағытындағы («Мәдени мұра» курсы, «Әлемдік мәдениет», «Дипломатия негіздері»), шығармашылық бағыттағы («Шешендік сөз өнері», «Айтыс өнері», «Поэзия әлемі», «Домбыра», «Дебат», «Вокал», «Сәндік қолданбалы өнер») бейіндік пәндер вариативтік компоненттегі таңдау бойынша жүргізіледі. Алайда дәл қазір осы істің бастамашысы Б.Сапарбаев зейнетке кетісімен бұл мектеп қараусыз, қамқоршысыз қалды. Оқу-ағарту министрлігіндегілерге мұндай мектептер желісінің керегі де жоқ сияқты, бейқам.
Біріншіден, міне екі жыл болды, бұл мектеп қазақ тілі, әдебиет және абайтану пәндерін оқулықсыз оқытып келеді. Аталған негізгі пәндердің болсын, таңдау пәндердің болсын, бірде-біреуінің оқулықтары жоқ, екі жыл бойы тек бағдарламамен ғана оқып жатыр. Назарбаев зияткерлік мектептері екі жыл тұрмақ, екі күн оқулықсыз оқып жатыр дегенді елестете алмайсыз, мүмкін емес. Оқулықтары сай, бағдарламалары бүтін, ғимараттары заманауи. Мықтының арты диірмен тартады. Бұл мектептер желісінің мамандары өздерінің мәселесін бітіріп қойып, қазір жалпы мектептерге ақыл айтып жүр. Бүгінгі қолданыстағы жаңартылған бағдарламаның қамқоршысы, жетекшісі – осылар. Өздерінің басты бағыты жаратылыстану пәндерін қойып, орта мектептегі қазақ тілі мен әдебиеттің бағдарламасын осылар түзген. Республика бойынша қазақ тілі мен әдебиетінің басында тұрған А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтынан, Ш.Шаяхметов атындағы республикалық Тіл орталығынан, М.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтынан ақыл да сұрамайды. Тіпті Ы.Алтынсарин атындағы білім академиясының үстінен қарайды. Кеше ғана құрылған, білімі бойынша артықшылықтары әлі көрінбеген, дәлелденбеген, айналдырған 20 шақты ғана мектебі бар бұл ұйымға сонша билікті неге беріп қойғанымызды кім түсіндіріп берер екен?
Назарбаев зияткерлік мектептерінің негізгі миссиясы – орта білім беру саласындағы ұлттық, халықаралық озық тәжірибелер мен практикалық бағыттағы елеулі ғылыми жетістіктерді кіріктіру арқылы Қазақстанның зияткерлік әлеуетін нығайтуға үлес қосу екен. Үлес қоса берсін, қосып көрсін өзінің мектептері желісі шеңберінде. Бірақ оларға Қазақстанның барлық орта мектептеріне жаппай эксперимент жасауға неге рұқсат берген?
Кеңес кезінің өзінде оқулықтар Мәскеуден жазылып, осында келіп аударылатын, тек қазақ тілі мен әдебиет пәнінің оқулықтарын өзіміздің мамандар жазатын еді. Бүгін барлығына Назарбаев зияткерлік мектебі қожа болып отыр. Солар біледі, солар шешеді.
2006 жылы Абай аты беріліп, қазақ тілі мен әдебиетін тереңдетіп оқытады дегені болмаса, осы уақытқа дейін мектептегі бағдарлама да, оқулықтар да жалпы мектептен айырмасы болмады. 2016 жылы орта мектепке жаппай жаңартылған бағдарлама мен оқулықтар кіргенде бұл мектеп жалпы орта мектепке арналған жаңартылған бағдарламаны сол қалпы қолдана бастады. Тіпті, тіл әдебиетін тереңдетіп оқыды дегеннен бергі 12 жыл мектеп-интернат жалпы орта мектептің қоғамдық гуманитарлық бағыттағы бағдарламасымен оқып келді. Сол кезде мектепке директор болып келген Роза Сексенованың басшылығымен бұл олқылық жөнделіп, 2018 жылы Ы.Алтынсарин Ұлттық білім академиясымен бірігіп, 8-11-сыныптарға арналған қазақ тілі мен әдебиеті пәндерінен жаңартылған мазмұндағы және тереңдетілген үлгілік оқу бағдарламасы әзірленіп, бекітіліп, 2018 жылы оқу үрдісіне енгізілді. Ал, 2019 жылы Б.Сапарбаевтың пәрменімен Абай мектебі желісі ашылған соң қазақ тілі мен әдебиетінен және абайтанудан тереңдетілген автономды бағдарлама жасау ісіне кірістік. Оған мектеп директоры Роза Ербозымқызы көп еңбек сіңірді, өзі мұрындық болды. Ғалымдарды, әдіскерлерді жинады, бағдарламаны жасатты, қорғатты. Істің бас-аяғында өзі жүріп, нәтижеге жеткізді. ҚР БҒМ 2020 жылғы 27 қарашадағы №496 бұйрығымен негізгі және жалпы орта білім беру деңгейінің қазақ тілі мен әдебиетін тереңдете оқытатын гуманитарлық бағыттағы мамандандырылған желілік «Абай мектептерінің» 5-11-сыныптарына арналған «Қазақ тілі» пәнінен жаңартылған мазмұндағы тереңдетілген үлгілік оқу бағдарламасы бекітілді. «Қазақ тілі» пәні бағдарламасының жұмыс тобының жетекшісі Абай атындағы республикалық мамандандырылған дарынды балаларға арналған қазақ тілі мен әдебиетін тереңдете оқытатын орта мектеп-интернатының директоры Роза Ербозымқызы Сексенова өзі болды. Авторлары – осы мақаланың иесі филология ғылымдарының кандидаты, доцент Бижомарт Қапалбек, филология ғылымдарының докторы, профессор Тыныштық Ермекова, филология ғылымдарының докторы Айман Жаңабекова, магистрлер Гүлназ Закиряева, Аягүл Омарова, пән мұғалімдері Жанат Абитова, Динара Орынбаева, Динаш Оспан, Гүлбану Махамбетова.
Әдебиет пәні де, абайтану пәні де осы бұйрықпен бекіп, ондағы әріптестеріміз де дәл осылай топтасып, олардың да бағдарламаларын дәл осылай тегін жасап шықты, қазір қолданып келеді. Бірақ екі жыл болды, оқулығы әлі жоқ. Оған министрліктегілердің ешқайсысының басы ауырмайды. Басты жұмысы мектептің басшыларын ауыстырып, үлкен тарихы бар, өзіндік дәстүрі бар білім ордасының, енді құрылған Абай мектептер желісінің берекесін кетіріп тұр.
Қазақ тілі пәнінің бекітілген бағдарламасының авторы болғандықтан жақында мектеп директорының міндетін атқарушы Ержан Нұрланұлы Өмірханов деген жас жігітке «Мән-жайды білейін, қашанғы оқулықсыз оқисыздар?» деп кіріп шықтым. Ол жігіт: «Ағылшын тілінің маманымын, бізде ағылшын тілін үйретуде мынадай-мынадай жаңашылдықтар бар, осы жаңашылдықты мектепке енгізуім керек» деген жоспарымен бөлісті…
Президент Қасым-Жомарт Тоқаев кезінде абайтанушылармен кездесіп, Абай мектептері туралы былай деген еді: «… Біз ана тіліміз бен төл әдебиетіміздің қадір-қасиетін балаларға мектеп жасынан бастап сіңіруіміз керек. Бұл бағытта бірыңғай ұстаным қажет. Осыған орай Алматыдағы Абай атындағы мектеп-интернаттың мүмкіндіктерін толық пайдаланған жөн. Қазақ тілі мен әдебиетін тереңдете оқытатын бұл мектептің оқу үдерісі басқа мектептерге үлгі болады деп ойлаймын. Оны заманауи талапқа сай жан-жақты жетілдіріп, «Абай мектебі» деп аталатын ең үздік білім ордасына айналдыру қажет».
Мемлекет басшысының осы айтқаны орындалып жатыр ма? Абай мектебі желісі құрылды, енді оны әрі қарай дамыту керек емес пе? Істің жөнін білетіндер мен көп тіл білетіндер бір категория деп санайтын қасаң түсінік терістелу керек қой. Бұл мектеп қазақтың руханиятына қандай тұлғалар бергенін жоғарыда айттық. Енді бұл білім ордасын шын мәнінде мектептер желісіне айналдырып, бағдарламасын күшейтіп, оқулықтарын шығарып, білім жүйесінде бәсекеге қабілетті ұжымға айналдыруға күш салу керек. Ал, министрліктегілер оны ағылшын тілін тереңдетіп оқытатын мектепке айналдырмақ па? Түсінбей отырмыз…
Бижомарт ҚАПАЛБЕК
