Өткен жылы білім саласында біраз бастама қолға алынды. «Жайлы мектеп» мәселесі көп сөз болып, жұмыстың басы басталды. Үш ауысымды мектептердің саны азайды. Сонымен бірге педагогтардың біліктілік санатын алудағы олқылықтар, ұлттық тест тапсырудағы құқық бұзушылықтар білімнің еңсесін түсіріп жіберді. Жүзеге аспай қалған жұмыстар да жоқ емес, әрине. Дегенмен осы жылдан үміт күтіп отырғандар бар. Сонымен былтырға шолу жасай отырып, биыл білім саласынан не күтуге болады? 2023-2024 оқу жылында 7833 мектепте 3,8 миллионнан астам білім алған оқушы қандай жетістіктерге қол жеткізді? Жаңа оқу жылында олардың білім алуына қандай жағдай жасалмақ?
Оқу-ағарту министрлігінің хабарлауынша, 2023 жылы алғаш рет 5-8 сыныптарда және 10-сыныпта барлық оқушылар мемлекеттік тілден сынақ тапсыра бастады. Осы мақсатта қазақ тілді мектептерде қазақ тілінен, ал өзге тілдерде оқытатын сыныптарда қазақ тілі және әдебиеті пәнінен емтихан енгізілді.
Мемлекеттік білім беру стандарттарында да өзгерістер бар. 2-сыныптан шет тілі алып тасталды. Мектеп қабырғасын аттаған балаларға алдымен тек өз ана тілінде білімнен сусындауға мүмкіндік берілді. Көркем еңбек пәні еңбекке баулу және кескіндеме өнері пәндеріне ажыратылды. 10 және 11 сыныптарда ағылшын тілін оқытуға 1 сағат қосылды.
Бұдан бөлек, қала мен ауыл арасында білім деңгейінде алшақтық бары жасырын емес, бұл олқылықты жою үшін ауыл мектептерін дамыту бастамасы қолға алынды. Оның аясында біріншіден, «Ауыл мектебі» ауылдық мектептерді дамыту тұжырымдамасы әзірленді. Екіншіден, тек ауыл мектептерінің оқушыларына ғана арналған, жалпы білім беретін пәндер бойынша тұңғыш республикалық олимпиада бастау алды. Оған биыл 78 мыңнан астам ауылдық шәкірт қатысты. Үшіншіден, «Цифрлық технологияларды пайдалану арқылы Ақтөбе облысының шағын жасақталған ауылдық мектептерінің әлеуетін дамыту» жобасы іске асырылуда.
Қазақстандық шәкірттер былтыр 23 халықаралық олимпиадаға қатысып, қоржынға 248 медаль салды. Оның ішінде 26-сы – алтын, 75-і – күміс, 147-сі – қола. Соның ішінде ең беделді саналатын халықаралық олимпиадаларда жүзден жүйрік, мыңнан озық келген 23 жеңімпаз бен 7 жүлдегер балаға, сондай-ақ оларды даярлаған, жетекшілік еткен 20 педагогке бір жолғы ақшалай сыйақы төленді.
Пәндер бойынша беделді халықаралық олимпиадада алдына қара салмаған жеңімпаз балаға Қазақстан 1500 АЕК (2023 жылы – 5175000 теңге, 2024 жылы – 5538000 теңге), күміс медаль алғанға 1000 АЕК (2023 жылы – 3450000 теңге, 2024 жылы – 3692000 теңге), қола медаль иегеріне – 500 АЕК (биыл – 1725000 теңге, келесі жылы – 1846000 теңге береді. Оларды жарысқа даярлаған педагогтер де осынша көлемде сыйақы алды.
Бұған қоса, халықаралық олимпиадалардың жеңімпаздары мен жүлдегерлеріне автоматты түрде отандық университеттерге түсуге мемлекеттік білім гранты ұсынылады. Оны пайдаланамын немесе шетелдік оқу орнына барамын десе де, жеңімпаздың өз еркі.
Былтыр беделді PISA рейтингісінде республика математика және жаратылыстану бойынша 50 елдің қатарына енді. Отандық колледж студенттері тарихта алғаш рет 2 медаль және 4 «Үздік медальонды» жеңіп алды.
Техникалық және кәсіптік білім беру саласында мемлекеттік тапсырыс 133 мың орынға дейін рекордтық көлемде көбейтілді. Колледж студенттерінің шәкіртақысы 50%-ға көтерілді. Колледж студенттеріне арналған 13 жаңа жатақхана ашылды. 20 бірлік «Бизнес-стартап» студенттік орталықтары құрылды. 2000-ға жуық сoworking орталықтары ашылды.
«Ұлы дала ағартушылары» электрондық кітапханасы құрылды. Мектеп кітапханалары 1,3 миллион дана кітаппен толықты. Оқырмандар саны 3,2 миллионға дейін өсті. Оқушылар үшін көркем әдебиеттің интерактивті каталогы әзірленді.
Былтыр 109 жаңа мектеп ел игілігіне тапсырылды, оларда 95 мыңнан астам шәкірт оқи алады. Шағын қалаларда, аудан орталықтарында және ауылдарда жалпы саны 1007 мектеп жаңғыртылды. Нәтижесінде, 360 мыңнан астам оқушының білім алу жағдайлары жақсартылды.750 мектепте 1076 заманауи мектеп кабинеттері ашылды. Арасында бүгінгі оқушы зейінін ашу үшін 272 химия, 279 физика, 249 биология, 100 робототехника, 176 STEM кабинеттері бар.
Білім саласындағы жаңғырулар биыл да жалғасын табатынына министрлік сендіріп отыр. Жаңа реформалар бойынша «ҚР кейбір заңнамалық актілеріне білім беру және тәлімгерлік мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасы әзірленді. Заң жобасында білім беру ұйымдарында діни және басқа да зиянды ақпаратқа жол бермеу туралы нақты міндет бекітілді.
Сонымен, жаңа заңға қандай өзгерістер енгізілмек?
Біріншіден, жақын маңда, яғни жаяу жетуге болатын жерде мектеп не балабақша болмаса, тұрғын үй салуға тыйым салынбақ. Өйткені әлеуметтік нысандармен, мектептермен, балабақшалармен қамтылмай тұрып, қала шетінде көп қабатты үйлерді, тіпті тұтас тұрғын алабын салу проблемасы туындады. Бұл проблема әсіресе мегаполистерде ушығып тұр. Осының кесірінен ол тұрғын алаптардың ауыртпалығы басқа мектептерге түсіп, олар үш ауысымға көшеді. Балалардың денсаулығына қауіп төнеді, олар жаңбыр астында, тұманда, қыстың қақаған аязы мен боранында жол жиегіне шығып, қалаға баратын көліктерді аулауға, асыққан автобусты күтуге мәжбүр.
Кейбір халқы тығыз орналасқан шағын аудандарда керісінше, барлық бос телімдерді құрылыс компаниялары алып қойғандықтан, мектеп салуға жақын жерде бос жер де болмайды. Осыған орай заң жобасына жаңа талап енгізілді: ол күшіне енген соң, әкімдер, құзырлы органдар мектепті, балабақшаны, аурухананы салмайынша көп қабатты тұрғын үйлерді тұрғызуға жер мен жол бермеуге тиіс.
Екіншіден, қосымша білім беру ұйымдарына тентек балаларға басымдық беріледі, солар бірінші кезекте алынбақ. Депутаттардың түсіндіруінше, бұзақы, буллингке бой ұрып, өзге құрбы-құрдастарына күн бермейтін оқушылар полицияда девиантты мінез-құлық бойынша тіркеуде тұрады. Бірақ есепке тұрғызу оларды тоқтата алмайды, сотқарлығын тек өрістетеді. Сондықтан бейбастақ бала ақыр соңында озбыр, содыр адамға, қылмыскерге айналып кетпеу үшін оларды қолдау және оңалту бойынша арнайы нормалар қарастырылуда. Ол шаралар тіркеуге алынған бұзық балалардың бос уақытын барынша азайтып, жақсы істермен алаңдатуға бағытталған. Сондықтан енді девиантты оқушылар проактивті форматта, яғни олардың ата-анасынан әлдеқайда баруды, тіпті электронды өтініш беруді талап етпей-ақ, түрлі үйірмелермен және секциялармен қамтылатын болады.
Үшіншіден, заң күшіне енген соң, өзінде қандай жаңа штат ашатынын мектеп директорының өзі шешетін болады. Қалалық, аудандық білім басқармасына жалтақтамайды, өзі би, өзі қожа болады.
Қолданыстағы тәжірибе бойынша, білім басқармалары мектептер үшін типтік штаттар бекітеді. Яғни, сыныптардың санына байланысты әр мекемеде қанша орынбасар, қанша есепші, ұстаз, жүргізуші болуы керектігін сол типтік штат анықтайды. Бірақ ол мектеп басшысында осы штаттарды тиімді пайдалану үшін қажеттілігі жоқ лауазымды керегіне алмастыруда дербестік, мүмкіндік берілмеген.
Сондықтан заң жобасында «бекітілген штат санының аясында штат кестесінің лауазымдарын ауыстыру құқығы» беріліп отыр. Ол қалай жұмыс істейді? Мысалы, типтік штатқа байланысты Қазақстанда директордың 7-8 орынбасары бар ірі мектептер кездеседі. Алайда басшыға 4-5 орынбасар да жеткілікті болуы мүмкін. Онда қалған үш орынбасардың орнына қосымша педагог-психологты, әлеуметтік педагогты немесе «профбағдарлаушыны» алуына болады.
Төртіншіден, колледждер мен мектептерге ақылы қызмет көрсетуден түскен табыстарын өз ұйымын дамыту үшін жұмсау құқығы берілгелі тұр. Мысалы, олар бос ғимаратын, акт залын, асханасын, басқа мүлкін жалға бере алады, репетиторлық қызмет көрсетіп, ақылы секция, үйірмелер ашады. Тапқан табысын енді бюджетке алып қоймай, оның өзінде қалдыру жоспарлануда. Яғни, ол кірісін материалдық-техникалық базасын дамытуға, сыйақы ретінде таратуға рұқсат етілмек. Сонда бұл оларды ақылы қызмет көрсетіп, табыс табуға ынталандырады. Мұның арты неге соқтыратынын уақыт көрсетеді.
Бесіншіден, мемлекеттік меншіктегі мектеп пен колледждерді жекеменшікке беруге заң жүзінде тыйым салынбақ. Ұқсас үлгі Қазақстанның өзінде бар. Бұдан біраз бұрын мемлекеттік жоғары оқу орындарын жекеменшікке бермеу туралы норма заң жүзінде бекітілді. 2024 жылы мектептердің, қосымша білім беру мекемелерінің, колледждердің жекеменшікке кетіп қалуына тосқауыл қойылады деп күтілуде.
Биыл білім саласын көптеген өзгерістер күтіп тұрғаны байқалады. Тек соның игілігін педагогтар мен оқушылар көрсе, алған білімін елдің дамуына арнаса, одан асқан арман бар ма?
Дайындаған Б.Бағдатұлы
